“5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” din miras qalghan chaqiriq: millitimizni saqlap qélish üchün pidakarliq kérek

“5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” din miras qalghan chaqiriq: millitimizni saqlap qélish üchün pidakarliq kérek

1997-Yili 2-ayning 5-küni, köp qismi yashlardin teshkil tapqan ghulja xelqi xitayning yolsiz siyasiti we basturushlirigha qarshi namayish qilghan. Namayish qanliq basturulghandin kéyin, bu weqe pütün dunyagha ashkarilan'ghan we weziyetni közetküchiler buni xitayning yéqinqi dewrde Uyghur yashlirigha qaratqan qetli'ami dep qarighan. Shuningdin buyan bu weqe “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” dep atilip, her yili xatirilinip kelmekte.

Bu munasiwet bilen, biz shu weqeni biwasite körgen shahitlar we weziyet közetküchiliri bilen alaqiliship, yüz bergen qetli'amning tepsilati we bügünki Uyghur weziyiti bilen bolghan baghlinishi heqqide ziyaret élip barduq.

 Shahitlar 5-féwral küni namayishqa chiqqanlar ichide bir qanche yüz ademning urup we étip öltürülgenlikini, qish küni soghuq su chichish hemde tutulghanlarni soghuq jaylarda qamap qoyush netijiside birmunche ademning tonglap ölgenlikini bayan qilidu.

Etisi 6-féwralda minglighan kishi kochigha chiqip namayish qilghan hemde naheq qamalghan yashlarni qoyup bérishni telep qilghan. Xitay hökümiti ghulja xelqining bu orunluq telipige qulaq sélish u yaqta tursun, qoralliq küchlirini ishqa sélip xelqni oqqa tutup basturghan.

Shu qétimliq namayish heqqide ashkarilan'ghan melumatlargha qarighanda, eyni chaghda xitay da'iriliri ikki heptigiche ghuljada herbiy halet yürgüzüp, öymu-öy kirip nechche minglighan bigunah Uyghurni tutqun qilghan.

Abduxélil abdumijit, tursun seley qatarliq meshrep guruppilirining yigit bashlirigha ölüm jazasi bérilgen. Muddetsiz qamaq jazasi we 10 yildin yuqiri qamaq jazalirigha höküm qilin'ghanlar nechche yüzdin ashqan.

Kanadada yashawatqan gülshen abduqadir xanim, 5-féwral ghulja qirghinchiliqining yüz bérishige seweb bolghan amillar, xitay hökümitining uni qanliq basturushi heqqide, 2020-we-2021yilliri “5-Féwral arxipliri” namliq ikki qisimliq kitabini neshr qildurghanidi. Aptor kitabida “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ni xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqining dunyagha ashkarilinishi, dep körsetken. Kitabta tilgha élinishiche, abduxélil abdumijitning meshrep guruppisidiki 200 din artuq yash, 5-féwral küni ghulja kochilirigha chiqip, tinch sheklidiki naraziliq namayishini bashlighan. Namayish shu küni kech qanliq basturulghan'gha qeder, Uyghur yashlirining üzlüksiz qoshulushi bilen namayishchilar qoshuni zoriyip, 1000 din éship ketken. Namayish basturulghandin kéyin, ghuljidiki pütkül meshrep guruppiliridiki yashlar türküm-türkümlep tutqun qilin'ghan. Eger bashqa meshrep guruppisidiki yashlarmu bu namayishqa qatnashqan bolsa, shu kündiki namayishchilar sanining 10 mingdin éshishi mumkin iken.

-5 Féwral ghulja namayishining qatnashquchisi we shahitliridin, melum bir dölette yashawatqan yari hajim, 1997-yili 5-féwral ghulja yashlirining namayishidin ilgiri gerche bu namayishtin xewer tapmighan, hetta uning aldidiki meshrep pa'aliyetlirigimu qatnashmighan bolsimu, shu küni adettikidek etigende öyidin ishqa qarap kétiwatqanda, yolda bir top yashlarning “Uyghurlargha erkinlik” , “Uyghurlargha ish pursiti bérilsun” dégendek sho'arlarni towliship namayish qilip mangghanliqini körüp tesirlinip, özlükidinla sepke qétilghaniken. Namayish sépi, ene shundaq öy-öylerdin, mehelle-mehellidin chiqip qétilghan yüzligen yashlar bilen tézdin ulghayghan, ular yol boyi tinchliq bilen sho'ar towlap mangghan, qéni qizighan bezi yashlarning “Bizge xitayning héchnémisi kérek emes” dep üstidiki chapanlirini tashlishi bilen, qalghanlarmu soghuqqa qarimay chapanlirini, hetta xitay tarqatqan kimliklirini tashliwetkeniken.

Yari hajim, eyni waqitta emdila 25 yashning qarisini alghan we yéngi dada bolghan yigit bolup, 28 yildin buyan, oqqa tutulghan, su chéchip tonglitip öltürülgen Uyghur yashlirining nale-peryadlirining qulaq tüwidin ketmeydighanliqini, qanliq wehshiy körünüshlerning hazirghiche köz aldidin ketmeydighanliqini bildürdi. Ghuljidiki bu qanliq basturush jeryanigha shahit bolghan yari haji, xitay da'irilirining namayishchilarni qanliq basturush jeryanini oylighinida, xitay hökümiti, xitay kompartiyesining heqiqiy epti-beshirisini körgendek bolghanliqini éytidu. U qolida lozunkidin bashqa héchnéme yoq Uyghur yashlirini basturghan xitay qoralliq küchlirini, “Ular xuddi düshmen bilen urush qiliwatqandek qirghinchiliq élip bardi” dep teswirleydu.

Emma u yenila, özi démetlik ghulja yashliri bilen gireliship ili deryasidek dolqunlinip, ishsizliq, milliy kemsitish, basturushlargha qarshi yüreklik halda ghuljidiki xitay hökümet binasigha qarap mangghandiki hayajanliq tuyghusini “Xuddi tok soqqandek” bolghan idi dep pexirlinish ichide teswirleydu.

Amérikidiki Uyghur közetküchilerdin ilshat hesen ependi-5féwral ghulja qirghinchiliqini chet'ellerdiki xitay jama'itigimu tonutushning muhimliqini tekitlep kelmekte. Uning qarishiche, 5-féwral ghulja qirghinchiliqi emeliyette Uyghurlar uchrap kelgen irqiy qirghinchiliqning bir qismidur. U mundaq deydu: “Biz küresh tariximizdiki5-féwraldek weqelerni xatirilesh we tonushturush arqiliq, xitay hakimiyitining héchqachan erkinlik, musteqilliq iradimizdin waz kechtürelmeydighanliqini, peyti kelgende bu arzulirimiz üchün bedel töleshke yenila teyyar ikenlikimizni bildürüshimiz kérek” .

Ilshat hesen ependi yene, ghulja yashlirining öz milliti we wetini üchün körsetken pidakarliq rohigha warisliq qilish, uni yash ewladlargha bildürüsh kéreklikini tekitlep: “Bolupmu Uyghurlar irqi qirghinchiliqqa uchrawatqan bügünkidek weziyette, ghulja yashlirining shu xil oyghinish rohigha, pidakarliq rohigha mohtajmiz” deydu.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi turghunjan alawudun mexsus ziyaritimizni qobul qilip, 5-féwral ghulja qirghinchiliqini ispatliq yazma we sinliq xatirilep qaldurush, ünümlük wasitiler arqiliq dunyagha anglitish we yash ewladlargha tonutushning muhimliqini, buning üchün pilanliq xizmetlerni élip bériliwatqanliqini bildürdi.