Т. Кумар: “хитай 25 йил аввалқи ғулҗа қирғинчилиқи вә барлиқ җинайәтлириниң җавабкарлиқидин қечип қутулалмайду”

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати асия ишлири бөлүми директори ти кумар “хәлқара уйғур тарихи, мәдәнийити вә җәмийити тәтқиқати” намлиқ илмий муһакимә йиғинида соз қилмақта. 2014-Йили 25-сентәбир, вашингтон.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати 1999-йили чоң һәҗимлик доклат елан қилип, 1997-йили 2-айниң 5-күни ғулҗида йүз бәргән уйғурларниң тинчлиқ намайишиниң хитай қорал күчлири тәрипидин вәһшийләрчә бастурулушини “қирғинчилиқ” дәп әйиблигәниди. Мәзкур доклат әйни вақитта уйғур мәсилисиниң хәлқаралишишида ачқучлуқ рол ойниған шундақла уйғурлар һәққидә хәлқаралиқ бир кишилик һоқуқ тәшкилати тәрипидин тунҗи қетим доклат елан қилиниши һесаблиниду. Әйни вақитта мәзкур доклатни тәйярлашқа мәсул болған хәлқара кәчүрүм тәшкилати асия бөлүминиң сабиқ директори, хәлқара кишилик һоқуқ ториниң алий мәслиһәтчиси т. Кумар әпәнди, ғулҗа қирғинчилиқиниң 25 йиллиқи мунасивити билән мәхсус зияритимизни қобул қилди. У “хәлқара җәмийәт хитайни ғулҗа қирғинчилиқини өз ичигә алған барлиқ җинайәтлири үстидин җавабкарлиққа тартилиши вә униң бу җинайәтләрни тохтитиши үчүн дәрһал тәдбир елиши керәк” деди.

Т. Кумар әпәнди билән мухбиримиз гүлчеһрәниң өткүзгән сөһбитиниң муһим мәзмунлири диққитиңларда болсун.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати 1999-йили 4-айниң 21-күни “җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң еғир кишилик һоқуқ бузғунчилиқи” намлиқ мәхсус доклат елан қилип, хитай һөкүмитиниң 1997 йили 5-феврал күни ғулҗида уйғурларниң тинчлиқ намайишини қораллиқ күч ишлитип бастурғанлиқини “қирғинчилиқ” дәп әйиблигәниди.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати мәзкур доклат билән тәң елан қилған баянатида көрситишичә, 1997-йили 2-айниң 5-күни, хитай сақчи қисимлири ғулҗиға көтүрүлгән тинчлиқ намайишини вәһшийләрчә бастуруп, көп санда адәмни өлтүргән вә еғир яриландурған, зор түркүм кишиләр намайиш җәрянида вә униңдин кейин қолға елинған. Нурғун тутқунлар түрмиләрдә қийин қистаққа елинип, бәзилири бу сәвәбтин түрмидә өлгән. Ғулҗа вәқәси билән тутулуп, һазирғичә түрмидә йетиватқан кишиләрниң сани техичә мәлум әмәс икән.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати йәнә ғулҗа вәқәсидә зиянкәшликкә учриғанларниң һәммиси уйғурлар икәнликини алаһидә әскәрткәниди.

Мәзкур 100 бәтлик доклатта йәнә, 1997-йили 5-феврал ғулҗида йүз бәргән намайиш вә униң сәвәб-нәтиҗиси, тутулғанлар, түрмигә қамалғанлар, қийин-қистақлардин башқа йәнә уйғурларниң тарихи, мәдәнийәт арқа көрүнүши, нопус әһвали “биңтуән” ниң роли, уйғурларға қаритилған диний, миллий, сиясий кәмситишләр, кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири қатарлиқ темилар орун алған.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати доклатида ғулҗа яшлириниң наразилиқиға хитай һөкүмитиниң қаттиқ бастуруш сиясәтлири уйғурларниң диний вә мәдәнийитигә болған бастурушниң күчийиши, мәшрәп вә путбол командилирини тақиветиши сәвәб болғанлиқи көрситилгәниди.

Әйни чағда хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң мәзкур доклатини тәйярлашқа мәсул болған, бу тәшкилатниң сабиқ асия ишлири директори т. Кумар әпәнди уйғур мәсилиси хәлқараға техи дегәндәк тонулмиған әйни дәврдә “ғулҗа қирғинчилиқи” һәққидики бу доклатниң дуняни уйғур вәзийити һәққидә тунҗи испатлиқ материяллар билән тәмин әткән интайин муһим бир доклат болғанлиқини шәрһләп мундақ деди: “шундақ, у доклатни мән мәсул болуп тәйярлиған. Әйни чағда уйғурларни билидиғанлар анчә көп әмәс иди. Биз у чағда ялғуз ғулҗа қирғинчилиқи һәққидики доклатни елан қилиш биләнла чәклинип қалмидуқ, мән шәхсән йәнә лондондин вашингтонға келип, америка дөләт мәҗлисидә баянат елан қилиш йиғини өткүзгән вә униңда испат бәргәнидим. Хәлқара җәмийәткә нисбәтән бу қирғинчилиқ кишини чөчүткән бир вәқә болғаниди. Биз бу һәқтики баянатимизда хәлқара җәмийәткә бу мәсилә һәққидә тәкшүрүш елип беришқа чақириқ қилип, уйғурлар үчүн адаләт тәләп қилишқа тиришқанидуқ. Бу доклат чиққандин кейинла, нурғун хәлқаралиқ ахбарат орунлири биз билән алақилишип мәлумат елишқа башлиғаниди”.

Т. Кумар әпәнди доклатни тәйярлаш җәряниниң унчә асанға тохтимиғанлиқини әсләп йәнә мундақ деди:

“әйни вақитта биз диний әркинлик мәсилисини өз ичигә алған хитайдики тибәт вә башқилар учраватқан адаләтсизлик, кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә диққәт қилип келиватқан идуқ. У чағларда уйғур районида тәкшүрүш елип бериш чәкләнгәниди. Әлвәттә һазирму охшаш чәклиниду. У чағда тибәт вә башқа йәрләргә нисбәтән уйғур райониға чәклимә техиму еғир иди. Шуңа биз ғулҗидики бастурушта миңлиған бигунаһ уйғурларниң сәвәбсиз тутқун қилишқа, бастурушқа учриғанлиқи вә өлтүрүлгәнликидәк зор вәқәдин хәвәр тапқан һаман, мутәхәссислиримиз бу учурларни дәлилләш үчүн оттура асияға берип учур топлап, шаһитларниң бәргән гуваһлиқлири һәмдә хитайниң өзиниң мәнбәлиридин ашкариланған мәлуматлар асасида, вәқәни испатлап мәзкур доклатни тәйярлиғанидуқ. Әйни чағда хитай һөкүмити униң җинайәтлирини паш қилғанлиқимиз үчүн биздин интайин нәпрәтләнгәниди”.

Т. Кумар әпәнди ғулҗа қирғинчилиқи йүз берип аридин 25 йил өткән болсиму, уни хатириләшниң зөрүрлүкини тәкитләп мундақ деди: “уйғур елида йүз бәргән һәр қандақ бир қирғинчилиқни хатириләш интайин муһим, хитай һөкүмитиниң әйни вақиттики ғулҗа қирғинчилиқида биваситә мәсулийити бар шәхсләр бүгүн орнида йоқ болуши мумкин. Әмма хәлқара җәмийәт хитайниң дөләт сүпитидә өткүзгән бу қирғинчилиқ җинайити үчүн уни сораққа тартиши керәк. Униң үстигә уни җинайәтлирини давам қилиштин дәрһал тохтитип үчүн тәдбир елиши зөрүр. Хитай һөкүмитини илгири өткүзгән җинайәтлириниңму җавабкарлиқидин қечип қутулалмаслиқи керәк”.

Т. Кумар әпәнди йәнә ғулҗа қирғинчилиқи йүз бәргән дәврдә вә униңдин кейинки хели бир мәзгилгичә уйғур мәсилисиниң һазирқидәк тонулалмиғанлиқидики сәвәбләр һәққидә анализини ортақлишип мундақ деди: “мениңчә әйни чағда уйғур мәсилиниң диққәт қозғиялмаслиқидики сәвәбниң бири, әйни вақитта бу мәсилиләрни көтүрүп чиқишта йетәрлик учур болмаслиқи. Иккинчиси дуняниң диққити хитайдики тибәтләр вә диний әркинлик, пиланлиқ туғутқа охшаш башқа кишилик һоқуқ кризислириға мәркәзлишип қалғаниди. Униңдин кейинки йәнә бир мәзгилдә болса 2001-йили америкада йүз бәргән 11-сентәбир вәқәсигә улинип башқа мәсилиләрниң нуқтилиқ мәсилигә айлиниши вә уйғурларниң мусулман хәлқ икәнликидәк амиллар, дуняниң улар учраватқан еғир мәсилиләргә диққәт ағдуралмаслиқиға сәвәб болди дәп қараймән. Хитайда уйғурларға сиясий җинайәт сәвәблик өлүм җазаси иҗра қилидиғанлиқидәк мәсилиләрни еғир мәсилиләр қатарида аңлитишқа тиришип кәлгәнидуқ. Әмдиликтә уйғурлар кәң көләмдә лагерларға қамилип, у җайда йүз бериватқан инсанийәткә қарши җинайәтләр вә қуллуқ әмгәк мәсилилири болса бүгүн дунядики һәммә көңүл бөлүватқан, әң нуқтилиқ мәсилигә айланди”.

Сөһбитимиздә давамида т кумар әпәнди хәлқара җәмийәткә мундақ дәп тәвсийә қилди: “америка ташқи ишлар министирлиқидикиләр, кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә башқа уйғур паалийәтчиләр болсун уйғурлар вәзийитини аңлитишта буниңдин 25 йил бурун йүз бәргән ғулҗа қирғинчилиқини өз ичигә алған, уйғурлар учрап кәлгән барлиқ бастуруш, кишилик һоқуқ мәсилилирини һазирқи лагер мәсилиси билән бирләштүрүп аңлитиши вә буларниң һәммисигә адаләт тәләп қилиши керәк”.

Т. Кумар әпәнди хитай сиясити вә уйғурлар вәзийитини көзитип келиватқан 25 йиллиқ тәҗрибисигә асасән уйғур мәсилиниң өтмүши билән бүгүнини селиштурғанда немиләрни көрүватқанлиқи һәққидә тохтилип мундақ деди: “25 йиллиқ бу мусапигә қарайдиған болсақ, хитай һөкүмитиниң районда кишилик һоқуққа барғанчә еғир һалда дәхли-тәрз қилишни давамлаштуруп кәлгәнликини көрүмиз. Һәтта у һазир уйғур елини сиртқи дуняға пүтүнләй тақап, икки милйондин артуқ инсанни қамиғанлиқидәк еғир вәзийәтни шәкилләндүрди. Ғулҗа қирғинчилиқи болса уйғурлар учрап кәлгән әқәллий кишилик һоқуқлириниң бастурушиға учриғандин сирт йүз бәргән пәвқуладдә еғир бастуруш болғаниди. Һазир қарайдиған болсақ хитай мәйли иқтисадий вә сиясий җәһәттин алаһидә күчләнди. У 25 йил бурунқи хитай әмәс. Әмма шуниму унтумаслиқимиз керәкки, һазир кимки хитайни тилға алса уйғур мәсилисини атлап өтүп кетәлмәйдиған бир вәзийәттә. Бу йил бирләшкән дөләтләр инсан һәқлири комиссари уйғур вәзийити һәққидә доклат елан қилиши күтүлүватиду, улар бу һәқтики доклатида 25 йил бурунқи бу қирғинчилиқниму унтуп қалмай тилға елишини үмид қилимән. Уйғурлар һечқачан хитай ичидә адаләткә еришип бақмиди. Хитайни бу ирқий қирғинчилиқ җинайәтлири үчүн хәлқаралиқ сотқа тартиш арқилиқ бу адаләтни чоқум сораш лазим. Хитайниң ғулҗа қирғинчилиқи вә башқа барлиқ җинайәтлириниң сориқи һаман қилиниду”.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати ғулҗа қирғинчилиқи һәққидики доклаттин кейин һәр йили дегүдәк ғулҗа вәқәси йүз бәргәнликиниң хатириси мунасивити билән йеңи баянатлар елан қилип, хитай һөкүмитини вәқәдә һаятидин айрилғанлар, яриланғанлар вә һазирғичә түрмидә йетиватқанларниң мәсилисини тоғра, очуқ вә адил бир тәрәп қилишқа чақирип кәлмәктә. 1995-Йилидин тартип хәлқара кәчүрүм тәшкилатида, асия ишлири директори, вашингтон бюроси директори қатарлиқ вәзипиләрни атқурған, уйғурларниң садиқ дости т. Кумар әпәнди һазир йәнә, баш штаби вашингитондики хәлқара кишилик һоқуқ ториниң алий мәслиһәтчиси болуп, дуня миқясида кишилик һоқуқни һимайә қилиш хизмәтлирини давам қилмақта.