Гордон чаң: “американиң хитай билән елишиштин башқа таллиши йоқ”

Йеқиндин буян америка-хитай мунасивәтлиридә йәнә бир қатар давалғушлар көрүлди. Болупму 23-авғуст күни хитай һөкүмити аптомобил вә аптомобил запчаслирини өз ичигә алған 5078 хил америка мәһсулатиға қарита таможна беҗини өстүридиғанлиқини елан қилғандин кейин америка президенти трамп хитайни қаттиқ әйиблиди. У американиң нурғун йиллардин буян хитай сәвәбидин зиян тартип кәлгәнликини, хитайниң американиң әқлий мүлүклирини оғрилап, америкаға тохтимай зиян салғанлиқини билдүрди. Шу күни у һәтта “қәдирлик достум” дәп атап келиватқан хитай дөләт рәиси ши җинпиңни тивиттердики учурида “силәрдин бир соал соримақчимән, әң чоң дүшмән җәй повелму яки ши җинпиңму” дейиш арқилиқ уни тунҗи қетим “әң чоң дүшмән” дәп атиди.

Президент трамп йәнә 24-авғуст күни фирансийәдики г-7 дөләтләр башлиқлири йиғинида хитай һәққидә тохтилип, өзиниң алаһидә һоқуқини ишлитиш арқилиқ барлиқ америка ширкәтлирини хитайдин чекинип чиқишқа буйруқ қилалайдиғанлиқини ейтти. Арқидинла хитайниң муавин баш министири лю хе баянат берип “хитай сода сөһбәтлирини җиддийләштүрүшни халимайду, биз мәсилини тинч кәйпият ичидә һәл қилиш тәрәпдаримиз,” деди. Нәтиҗидә президент трампму қайтидин икки дөләтниң сода сөһбәтлиригә үмидвар қарайдиғанлиқини ипадә қилди.

CNBC Хәвәрлириниң билдүрүшичә, 1-сентәбир, йәни йәкшәнбә күни хитай һөкүмити бир қисим америка мәһсулатлириға қоюлған баҗни рәсмий ишқа кириштүргән. Әмма у әслидә елан қилинған мәһсулатларниң аран 3 тин бир қисмини тәшкил қилидикән. Американиң аптомобил вә запчаслириға қоюлидиған баҗ бу йил декабирда ишқа киришидикән.

Америка вә хитайниң сода сөһбәтлири вә униңға яндаш мәсилиләрдики тиркишишлири һазир дуня күчлүк диққәт қиливатқан бир мәсилә болуп қалди. Биз икки дөләт мунасивәтлиридики сода мунасивәтлирини асас қилған һалда бу саһәдики тонулған тәтқиқатчи, 2001-йили елан қилинип зор тәсир қозғиған “хитайда йүз бәргүси йимирилиш” намлиқ китабниң аптори гордон чаң әпәндини зиярәт қилдуқ вә униңдин америка һөкүмитиниң хитайға қаритиватқан сиясәтлири һәққидики көз қарашлирини соридуқ.

Мухбир: һөрмәтлик гордон чаң әпәндим, алди билән зияритимизни қобул қилғанлиқиңиз үчүн рәһмәт. Сизгиму мәлум болғандәк, алдинқи һәптә америка-хитай арисидики сода сөһбәтлиридә турақсиз вәзийәтниң һөкүм сүргәнликини көрдуқ. Сизчә, икки дөләт арисида зади немә болди?

Гордон чаң: мәнчә, америка вә хитай һөкүмәт әмәлдарлири арисида бир қатар җиддий музакириләр болғанлиқи ениқ. Чүнки хитай баш министир ярдәмчисиниң сөзиму шуниңдин дерәк бериду. Хитай һөкүмити американиң қандақ қәдәм алидиғанлиқини диққәт билән көзитиватиду вә буниңдин әнсирәватиду. Бу қетимлиқ тиркишиштиму хитай биринчи болуп чекинди.

Мухбир: бир қисим көзәткүчиләр хитай һөкүмитиниң туруп ундақ, туруп бундақ позитсийә билдүрүш арқилиқ вақитни қәстән узартип, америкадики сайламда доналд трампниң қайта сайлиналмаслиқ еһтималлиқини сақлаватқанлиқини, демократчилар партийәси намзатлиридин бирәси утуп қалған тәқдирдә сиясәтниң юмшайдиғанлиқини күтүватқанлиқини пәрәз қиливатиду? сиз буниңға қандақ қарайсиз? сизчә сайламда трамп йеңәлмәй қалған тәқдирдә хитайға қаритиливатқан сиясәтләрдә һәқиқәтән бир юмшаш болуши мумкинму?

Гордон чаң: буниңға бир немә дейиш интайин қейин. Чүнки һазир демократлар партийәсиниң бәзи намзатлириға қарайдиған болсақ уларниң бәзилириниң хитай һәққидики позитсийәси интайин юмшақ, әмма бәзи намзатларниң баянлири әксичә трамптинму бәк қаттиқ. Шуңа буниңға һазирчә бир нәрсә дейиш бәкму тәс. Хитай америка билән келишимини түзмәй, һәқиқәтән вақитни созуватқан болуши мумкин. Шуниң билән бир вақитта бу хитай һөкүмитиниң сода мәсилисидә паләч һалға чүшүп қалғанлиқиниң ипадиси болуши мумкин. Йәни мундақчә ейтқанда, хитайниң бу мәсилини қандақ һәл қилиш тоғрулуқ конкрет бир пилани, йол хәритиси йоқ. Шуңа бу һазирқи давалғушларни пәқәтла хитай мәқсәтлик һалда йүргүзүватқан сиясәтлириниң әмәс, бәлки қарарсизлиқниң нәтиҗиси дәп қарашқиму болиду.

Мухбир: сизгиму мәлум болғандәк, америка трамп һөкүмити хитайни иқтисадий мәсилиләрдила әмәс, бәлки кишилик һоқуқ мәсилисидиму наһайити қаттиқ әйибләватиду. Шуниң билән бир вақитта нурғунлиған дөләт мәҗлиси әзалири һазир трамп һөкүмитини хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йолға қоюватқан сиясәтлири үчүн әйибләшкә вә хитай әмәлдарлирини “магнетиски қануни” арқилиқ җазалашқа чақириватиду. Сизчә, президент трамп хитай билән сода келишими түзүшни муһим орунға қоюватқан бир шараитта уйғур елидики хитай әмәлдарлирини җазалайдиған “магнетиский қануни” ни имзаларму?

Гордон чаң: мәнчә, президент трамп “магнетиский қануни” ни имзалиған тәқдирдә сода келишими вәйран болиду, дәп қараватиду. Мән буни тоғра йол дейәлмәймән. Биринчидин, америка буниңға қарши чоқум бир һәрикәт қоллиниши керәк. Иккинчидин, мән йәнә буни хитай билән сөһбәтлишишниң усулини билмигәнлик, дәп қараймән. Сиз хитайға йол қойсиңиз болмайду. Сиз аввал һәрикәтни қоллинип, уларға шәртни қоюшиңиз керәк, шундила улар өзлириниң башқа чиқиш йоли йоқлиғини чүшиниду вә сизниң шәртлириңизгә көниду. Шуңа мән президент трамп қолида бар нәрсиниң һәммиси билән хитайға зәрбә бериши, һәргизму яхши нийәт билән үмид күтүп олтурмаслиқи керәк, дәп қараймән.

Мухбир: мәлум болғандәк, сиз вә башқа нурғун көзәткүчиләр дуняниң тәртипини сақлаш вә әркин тиҗарәтни қоғдап қелиш үчүн американиң чоқум хитайға тақабил туруши керәкликини илгири сүриду. Сизчә, буниң йүз бериш еһтималлиқи қанчилик? явропа иттипақидики нурғун дөләтләр һазир хитайниң “бир йол бир бәлвағ” қурулушидин пул тепишни ойлаватқан бир шараитта улар американи қолларму?

Мән алди билән “бир бәлвағ бир йол” қурулуши һазир кишиләрни бурунқидәк өзигә җәлп қилиду, дәп қаримаймән. Андин қалса мән бизниң хитай билән қаршилишиштин башқа йолимиз йоқлуқиға ишинимән. Буниңға сәвәб болуватқан биз әмәс, бәлки хитай. Гәрчә һечқандақ бир америкалиқ әмәлдар хитай билән тиркишишни халимисиму, әмма хитай бизгә улар билән һәмкарлишип өтидиған бир пурсәт қоймайватиду. Шуңа бу биздики мәсилә әмәс, хитайдики мәсилә. Мәнчә, биз ахири берип хитай билән елишимиз, бизниң башқа таллишимиз йоқ.

Юқирида биз америкадики тонулған хитай ишлири мутәхәссиси гордон чаң билән өткүзүлгән сөһбитимизни диққитиңларға сундуқ.