Social Media
"Milyonlighan Uyghurning lagérlargha qamilishi" témisidiki xewerler izchil "2-Dunya urushidin buyanqi eng zor paji'elerning biri" dep qarilip kéliwatqan bolsimu yenila zor sandiki kishilerning bu haldin xewersiz qéliwatqanliqi yaki gumanliniwatqanliqi melum. Yéqinda en'gliyediki eng dangliq téléwiziye shirketliridin ITV téléwiziyesi ishligen "Xitayning reqemlik gulagida" serlewhilik höjjetlik filim özgiche teswir sheklide Uyghurlarning hazir qandaq ehwalda turuwatqanliqini janliq süretlep berdi.
Muxbirlarning, jümlidin chet'el muxbirlirining Uyghurlar diyaridiki herqandaq ziyaret yaki tekshürüsh xizmiti xitay hökümitining qatmu-qat kontrolluqi, iz qoghlap egishiwélishi hemde zorluq wasitisi arqiliq muxbirlar igiligen herqandaq uchurlarni yoqitiwétishi dégendek xirislargha duch kelgenliktin ular xitay hökümiti anche guman qilip ketmeydighan xitay puqrasi obrazidin paydilinish qararigha kelgen. Aridin uzun ötmey 2019-yilining béshida ashundaq xitaydin biri tépilghan hemde xeterge tewekkül qilishni xalaydighanliqini bildürgen.
Li famililik bu xitay kishining özi xitay hökümitining ziyankeshlikige uchrighan hemde xitay hökümitining hazirqi "Tereqqiyat yönilishi" ge qarshi bolghanliqi, yene kélip Uyghurlarning hazirqi ehwalidin xewerdar bolghanliqi üchün Uyghurlar toghrisida birinchi qol matériyal igilesh üchün 2019-yili martta ürümchige uchqan. Uning sayahetchi we sodiger siyaqida yoshurun süretke alghan qisqa filimliri ene shu yosunda tartilishqa bashlighan. U ürümchige qedem qoyghan waqittiki deslepki waqitlardila hemmila jayni qaplighan top-top saqchilarni, kochilarni ala qoymay hemmila jaygha ornitilghan közitish kaméralirini, ijtima'iy muhitning kishi sewri qilalmighudek buruqtumluqqa tolghanliqini hés qilghan.
Uning körgenliri her ikki yüz métirda birdin tesis qilin'ghan atalmish "Xelqqe qulayliq saqchi ponkiti", sheherdiki tashyollar we tekshürüsh ponkitlirida xitaylarni öz erkige qoyuwétip, Uyghurlarni qattiq tekshürüsh hadisisi, Uyghurlarning mezkur rayon'gha toxtawsiz köchüp kéliwatqan xitay aqqunliri aldida ikkinchi derijilik puqra bolup qalghanliqi heqqidiki uchurlarning pütünley toghra ikenlikini yene bir qétim delilligen.
Uni hemmidinmu bek heyran qaldurghan hadisilerning biri uning bilen söhbette bolghan yuqiri derijilik bir hökümet xizmetchisi "Bu yerdiki ehwalni pewqul'adde weziyet, dések bolidu. Rastini dégende hazir boluwatqan bu ishlar bekla chékidin éship kétiwatidu. Saqchilar Uyghurlarni herqachan gumanliq dep qaraydu. Eger birer Uyghur saqchining tekshürüshini ret qilsa yaki buning sewebini sorisa derhalla solaqqa élinidu. Buninggha héchqandaq xizmet tertipimu kérek bolmaydu" dégen. Li uningdin: "Undaqta bu Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilghanliq bolmamdu?" dep sorighanda u kadir "Bu yerde Uyghurlarning kishilik hoquqi yoq. Hoquq bolmisa némini depsende qilidu?" dep so'al qoyghan.
U körgen eng chong depsendichilik del pütkül Uyghurlarni wehimige séliwatqan lagérlar bolghan. Mezkur höjjetlik filim xadimliri ziyaret qilghan muhajirettiki nechche onlighan Uyghur shahitlar öz uruq-tughqanlirining ashu lagérlargha yem bolup ketkenlikini oxshimighan nuqtilardin bayan qilip bergen. Li ependi ürümchide uchrashqan Uyghur yashliridin biri "Hazir bir milyondin jiq adem qamaqta. Emma héchkimning chiqqanliqini anglimidim" dégen. Yene bir yash bala qorqumsirighan halda ata-anisining, shundaqla sansizlighan Uyghurning lagérgha élip kétilgenlikini, a'ilisidin lagérgha élip kétilgen adem yoq birmu kishi qalmighanliqini sözlep bergen. Emma uningdin "Lagérlar qeyerde?" dep sorighanda u héchkimning buni bilmeydighanliqini tekitligen.
Mezkur höjjetlik filimda en'gliyediki nottingxam uniwérsitétining proféssori rayan sam, washin'gton uniwérsitétining léktori derrén baylér qatarliq kishiler Uyghurlar diyarining ötken on yilliq ehwali, chén chu'en'goning tibettin yötkilip kélishi hemde u ijra qilghan bir qatar qattiq qolluq idare qilish tedbirliri, Uyghurlargha siyasiy jehette "Nomur qoyush usuli" qollinilghanliqi, Uyghurlarning qarshiliq herikiti hemde xitay hökümitining mushuni bahane qilip pütkül Uyghurlarni "Térrorluq tehditi" dep qarashqa yüzlen'genliki heqqide pikirlirini otturigha qoyghan. Bu bolsa filimda teswirlen'gen hadisilerni ilmiy sahedin chüshendürüsh rolini oynighan.
Muhajirettiki shahitlardin gülzire, sedridin, rehime qatarliqlar bayan qilip bergen lagérlardiki échinishliq turmush shara'iti, bu jaydiki kishilerning bir qismining alliqachan sarang bolup ketkenliki, yene bir qisim yashlarning ölüwalmaqchi bolushi qatarliq bolsa nöwette lagérlar heqqide tashqi dunyagha melum bolghan melumatlarning taghdek ré'alliqning kichikkine bir parchisi ikenlikini körsitidu. Mezkur höjjetlik filimni ishlesh xizmitige bashtin-axir yéqindin yardemde bolghan, shundaqla filimdiki Uyghurche we xitayche mezmunlarni in'glizchigha terjime qilishqa mes'ul bolghan londondiki Uyghur pa'aliyetchi rehime mehmud bolsa bu heqte söz bolghanda bu filim resmiy qoyulghanda özige qattiq tesir qilghanliqini eslep ötti.
Rehimening pikriche, yéqindin buyan Uyghurlar diyaridiki lagérlar heqqide köpligen filimlar ishlen'gen bolsimu mezkur höjjetlik filimda bir xitayning ashu jaydiki körgenliri asas qilin'ghan bolghachqa buning ishenchlik derijisi téximu yuqiri bolidiken.
Bu programmining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.
