Xitay türmisidiki gülmire imin bilen memetjan abdullaning échinishliq simasi néme deydu?

“5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” yüz bérip uzun ötmeyla qolgha élin'ghan we muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan “Selkin tori” ning bashqurghuchisi gülmire imin

“5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning qurbanliridin gülmire imin bilen memetjan abdullaning 15 yilliq türme hayatidin kéyin, yeni xitay taratquliri bu yil 26-öktebirdin bashlap tarqitishqa bashlighan “Zulmet qaplighan ürümchi” namliq höjjetlik teshwiqat filimida tunji qétim körünüshi, muhajirettiki nurghun Uyghurlarni heyran qaldurdi.

“5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” yüz bérip uzun ötmeyla qolgha élin'ghan we muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan “Selkin tori” ning bashqurghuchisi gülmire imin bilen xitay merkiziy xelq radiyo istansisining muxbiri memetjan abdullani öz ichige alghan bir qatar wijdan mehbusliridin uzun yillarghiche héchqandaq uchur bolmighan idi. Aridin 15 yil ötken bügünki künde gülmire imin bilen memetjan abdullaning éghir iskenje astidiki tesewwur qilghusiz türme muhitida siqilghan bir keypiyatta ékranda peyda bolushi, ularni yaxshi bilidighan nurghunlighan Uyghurlarning qelbini lexte-lexte qildi.

CGTN

Xitay ishlep tarqatqan bu filimda gülmire imin bilen memetjan abdulla qatarliq tutqunlar filimning oxshimighan bir qanche jaylirida körsitilgen. Ular kaméra aldida sulghun bir keypiyatta xitay muxbirigha özlirini “Topilangchi” dep eyibligen. 2009-Yili ürümchide yüz bergen “5-Iyul qirghinchiliqi” ning yüz bérishige dunya Uyghur qurultiyini öz ichige chet eldiki alghan bir qisim “Bölgünchi küch” lerning qutratquluqi seweb bolghanliqini, shundaqla “Halqiliq rol oynighanliqi” ni tilgha élishqan.

Undaqta, gülmire imin bilen memetjan abdulla qatarliq mehbuslar bu sözlerni qandaq bir bésim we iskenje astida éytti? ularning ze'ipleshken jismaniy körünüshi, sulghun rohiy haliti, chiray ipadisige singip ketken chongqur iztirapliri, shundaqla til bilen ipadilesh qiyin bolghan rohiy dunyasi körürmenlerge qandaq bir uchur hem iddi'ani bermekte?

Abduweli ayup: “Uyghur mehbuslar zulum we tehdit astida özlirini özi qarilashqa we eyibleshke mejbur”

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependi, xitayning bu filimida 15 yildin buyan iz-dériki bolmighan gülmire imin qatarliq wijdan mehbuslirini körüp heyran qalghanliqini, ularning kaméra aldida özlirini “Jinayetchi”, “Térrorchi”, “Bölgünchi” dep eyiblishini körüp, könglining intayin yérim bolghanliqini bildürdi.

Norwégiyede turushluq Uyghur ziyaliysi we pa'aliyetchi abduweli ayup ependi, xitayning bu teshwiqat filimidin gülmire imin bilen memetjan abdullani körüp, ularning hayat ikenlikidin xewer tapqanliqini bildürdi. U, 15 yildin béri xitay türmiside uchrighan her xil zulum we qiynaqlarning ularning wujudigha qaldurghan közge körünerlik özgirishlerni bu filimni körgen herqandaq bir Uyghurning hés qilalaydighanliqini tekitlep ötti. U, xitay türmisidiki éghir iskenjining kaméra aldida ularning özlirini “Jinayetchi” dep eyibleshke mejbur qilghanliqini alahide eskertip ötti.

Gülmire imin bilen memetjan abdulla 2009-yilidiki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” din kéyinla tutqun qilinip muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghandin kéyin, amérika hökümiti, amérika dölet mejlisi, amérika diniy erkinlik komitéti, “Xelq'ara zhurnalistlarni qoghdash jem'iyiti” we bashqa xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatliri izchil türde xitay hökümitidin ularning ehwalidin melumat bérishni hemde ularning derhal qoyup bérilishini telep qilip keldi. Halbuki, xitay hökümiti xelq'aradiki bu chaqiriqlargha hazirgha qeder jawab bermidi.

Roshen abbas: “Bu filim xitayning öz jinayitini yoshurush we özini heqliq qilip körsitish yolidiki urunushining mehsuli”

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining re'isi, “Uyghur herikiti teshkilati” ning bashliqi roshen abbas xanim, “Zulmet qaplighan ürümchi” namliq bu filimining emeliyette xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqini inkar qilish hemde özini heqliq qilip körsitishke urunush yolidiki tirishchanliqining mehsuli ikenlikini, mahiyette uning saxta teshwiqattin bashqa nerse emeslikini tekitlep ötti.

CGTN

Amérikadiki kishilik hoquq adwokati we pa'aliyetchisi reyhan esetmu bu filim heqqide inkas qayturup, mundaq dédi:

 “Men aldi bilen shuni démekchimenki, bu filimdiki Uyghur siyasiy mehbuslar héchqandaq xataliq ötküzmigen, ular eyni waqitta peqetla öz qarashlirini bayan qilghan yaki ular Uyghur bolghanliqi üchünla türmige tashlan'ghan. Bu kishini tolimu bi'aram qilidu we ghezeplendüridu. Halbuki, bu filimda ular bu xil shekilde öz ‛jinayet‚ lirini étirap qilishqa mejbur bolghan. Bu emeliyette xelq'ara qanun'gha xilap qilmishtur. Xitay hökümiti xelq'ara qanunlar bilen qarimu-qarshi meydanda bolghachqa, héchqandaq xelq'araliq qimmet ölchemlerge hörmet qilmaydu. Ularning bu qilmishi insanperwerlikke zit. Men bu filimda gülmireni körginimde, uni tonuyalmayla qaldim. Ularning hemmisi tonuyalmighudek derijide özgirip ketken iken. Ularning ap'aq chachliri, qarayghan chishliri, shundaqla hemme körünüshliri ularning türmide uzun yilliq jismaniy we rohiy qiynashlargha uchrighanliqini körsitip béridu.”

Ilshat hesen: “Biz oylap yételmeydighan rezillikler bar, emma xitay qilalmaydighan rezillikler yoq!”

Ilshat hesen ependi, xitayning yuqiri téxnika we zor meblegh ajritip ishligen bu filimida, “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning atalmish “Üch xil küch” we yaki dunya Uyghur qurultiyi bashchiliqidiki chet eldiki “Bir uchum sherqiy türkistanchi bölgünchi, térrorchi, ashqun küch” teripidin keltürüp chiqirilghanliqini kishilerge ishendürüshke؛ xitayning Uyghur élide yürgüzüwatqan yuqiri bésimliq siyasetlirining heqliq we toghra ikenlikini ispatlashqa urun'ghanliqini tekitleydu. U, bu filimdiki “Uyghur mehbuslar” ning atalmish “Jinayetliri” ni iqrar qilishi, shundaqla ularning rohiy haliti we jismaniy körünüshidiki adem ishen'güsiz özgirishlerning xitay hökümitining qebih jinayetlirini ispatlap béridighanliqini ilgiri sürdi.

U, axirida muhajirettiki Uyghur teshkilatliri we pa'aliyetchilerning pütün dunyagha Uyghur mesilisining heqiqitini körsitip béridighan pakitlarni körsitishke xitayning Uyghurlargha qaratqan basturushining ich yüzini échip körsitishke chaqiriq qildi.

Ilshat hesen ependi, gülmire imin bilen memetjan abdullaning 15 yildin kéyinki til bilen teswirligüsiz halitini körüp: “Biz oylap yételmeydighan rezillikler bar, emma xitay qilalmaydighan rezillikler yoq! ” dédi.