Dolqun eysa “Xalifaks xelq'ara bixeterlik munbiri” de xitayni jawabkarliqqa tartishni telep qildi

D u q re'isi dolqun eysa “Xalifakis xelq'ara bixeterlik munbiri”ning 2022-yilliq yighinida, 2022-yili 18-noyabir, xalifakis, kanada.

Yilda bir qétim ötküzülidighan xelq'‍aradiki nupuzluq bixeterlik yighinliridin biri bolghan “Xalifakis xelq'ara bixeterlik munbiri”ning 18-noyabir bashlan'ghan 2022-yilliq yighinida, dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa söz qilghan. U sözide xitayning Uyghurlargha yürgüzgen irqiy qirghinchiliqigha 6 yil bolay dégen, shundaqla 3 milyondin artuq Uyghur hazirmu jaza lagérlirigha qamalghan bolsimu, lékin xelq'ara jem'iyetning bu jinayetni jawabkarliqqa tartishta héchqandaq heriket qilmighanliqini tenqid qilghan. Bu bir Uyghur pa'aliyetchining “Xalifaks xelq'ara bixeterlik munbiri”ning yighinigha tunji qétim qatnishishi bolupla qalmay, belki yene 3 neper Uyghur wekilning birla waqitta bu yighin'gha qatnishishi, nutuq sözlishi, shundaqla bir Uyghur pa'aliyetchining tunji qétim chet el döletlirining prézidénti we dölet mudapiye ministiri bilen bir sehnide söz qilishi hésablinidu.

Kanadaning nowa skotiye ‍ölkisidiki xalifakis shehiride bashlan'ghan bu yighinda dolqun eysa kanada dölet mudapiye ministiri anita anand, éstoniye prézidénti alar karis, amérika kéngesh palata ezasi jé'in shéhinlarning qatarida yighin sehnisidin orun alghan. U su'al-jawab sheklide ötküzülgen kanadaliq siyaset mutexesissi jéynis steyinning riyasetchilikidiki bu yighinda, dunyaning peqet ukra'ina urushi we korona wirusi seweblikla müshkül bir weziyetke duch kelmeywatqanliqi, belki xitayning sewebidin kilimat özgirishi we istibdatliqning bashqa döletlerge tarqitishighimu duch kéliwatqanliqini bildürgen؛ 6 yildin béri 3 milyondin ‍artuq Uyghur we bashqa türkiy xelqler jaza lagérlirida yétiwatqan bolsimu, emma dunyaning buninggha süküt qiliwatqanliqini eyibligen.

Dolqun eysa mundaq dédi: “Prézidént zéléniskiy bixeterlik qeyerde, dep su'al qoydi. Lékin bixeterlik emdi mewjut emes. Bu rusiyening ukra'inagha urush qozghighanliqi üchünla emes. Nöwette biz pütün dunya xelqining intayin müshkül bir waqitta turuwatqanliqigha shahit boluwatimiz. Bu peqet ukra'ina urushi we tajisiman wirusi sewebidinla bolmaywatidu. Chünki bügün démokratiyemu tehditke üchrawatidu. Mustebit döletler, bolupmu xitay kilimat özgirishide dunyagha tehdit salmaqta. Xitay rusiye bilen cheksiz dostluqqa ige bolupla qalmay, belki yene rusiyening ukra'inagha qozghighan urushini küchlük rewishte astirttin qollawatqanliqini köriwatimiz. Xongkongda démokratiyege xatime bérildi, buninggha pütün dunya shahit bolghan bolsimu, héchqandaq ish qilmidi. Bügün tibet xelqi iztirap chékiwatidu, xitay hökümiti tibetlerge medeniyet qirghinchiliqi yürgüzdi. Uyghurlarni alsaq, 2016-yilidin buyanqi 6 yildek waqittin béri 3 milyondin artuq Uyghur, qazaq we bashqa türkiy xelqler 21-esirdiki jaza lagérlirida yétiwatidu. Buningdin 75 yil awwal dunya rehberliri yehudi qirghinchiliqining qaytilanmaydighanliqi toghriliq wede bergen. Epsuski, bu qirghinchiliq yene qayta yüz berdi. Dunya buninggha shahit boluwatqan bolsimu, emma süküt qilmaqta.”

Dolqun eysaning körsitishiche, gerche xelq'arada xitayning qirghinchiliqigha qarita chuqanlar kötürülgen bolsimu, biraq qirghinchiliqni toxtitish üchün noqul sözlep qoyush kupaye qilmaydiken. U, nöwette xitayning bashqa döletlerge istibdatliqni ékisport qiliwatqanliqi, xitaygha qoshna döletlerning héchbirining bixeter emeslikini bildürdi.

Dolqun eysa mundaq dédi: “Yalghuz sözlep qoyushla (xitayning) bu qirghinchiliqni toxtitishigha kupaye qilmaydu. Xitay Uyghur, tibet we xongkoluqlarni basturupla qalmay, belki yene özining basturush siyasitini bashqa döletlerge éksport qilmaqta. Xitayning ‛ bir belwagh bir yol‚ qurulushi shi jinpingning ghayisi bolup, uning zémin kéngeymichilik qurulushidur. Shunga nöwette sherqiy asiya we tinch okyandiki xitaygha qoshna héchqandaq bir dölet bixeter emes.”

Yighinda, kanada dölet mudapiye ministiri anita anand, kanada we uning ittipaqdashlirining xitay bilen rusiyege qarita ‍iqtisadiy bixeterlikini qoghdishining bek muhim ikenlikini bildürdi.

Anita anad mundaq dédi: “Tor, énirgiye, herbiy we muhit bixeterlikini qoghdash muhim bolush bilen bir waqitta, hemmidin iqtisadiy bixeterlikni qoghdash bekmu muhim. Biz xitay bilen rusiyening burun ‍özliride bolmighan sana'et sahelirini igileshke tirishiwatqanliqini köriwatimiz.”

Anita anadning éytishiche, bolupmu xitay kanada tebi'iy bayliqlirini igileshke bekrek heriket qilmaqta iken. Anita anand bu heqte toxtilip, mundaq dédi: “Xitay kanada shirketlirini kontrol qilish üchün tirishmaqta. Bolupmu bizning halqiliq méniral bayliqlirimizni kontrol qilishqa urunmaqta. Shunga biz dölet bixeterliki heqqide toxtalghan waqtimizda, ‍ixtisadiy bixeterlikimiz heqqidimu toxtilishimiz bek muhim.”

“Xalifakis xelq'ara bixeterlik munbiri”ning bu yilliq yighinigha tunji qétim dolqun eysani öz ichige alghan 3 neper Uyghur wekil teklip bilen qatniship söz qildi. Yighinning shü künidiki kechlik muzakiriside teywen parlaménti kishilik hoquq komitétining bash katipi örkesh dölet, “Xadsun inistituti”ning aliy derijilik tetqiqatchisi, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi nuri türkel söz qildi. Dolqun eysa yighindin kéyin ziyaritimizni qobul qildi.

Kanadadiki “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi”ning dériktori memet toxtining 18-noyabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda tekitlishiche, “Xalifaks xelq'ara bixeterlik munbiri”ning bu yilliq yighinida biraqla 3 neper Uyghurning söz qilishi, Uyghur mesilisining xelq'ara uchrishishlarda muhim orun'gha ötkenliki, shundaqla xelq'ara bixeterlikke chétishliq ikenlikini körsitidiken.

Memet toxtining éitishiche, bu yighin xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirige muwapiq inkas qayturush üchün, xelq'ara jem'iyetning Uyghur mesilisige muhim xelq'ara sorunlarda muwapiq orun bérish zörüriyitini emdi tonup yétiwatqanliqini körsitidiken. Memet toxti mundaq dédi: “Bu qétimqi xelq'araliq aliy bixeterlik uchrishishida xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasiti, bolupmu milliy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi ishlen'gen jinayettin kéyin, buni tashqiy dunyamu tonup yétip, buninggha zörür bolghan inkasni qayturush üchün, Uyghur mesilisining ornini layiq bolghan sewiyede xelq'ara organlarda muzakire qilish qararigha emdi kéliwatidu.”

“Xalfakis xelq'ara bixeterlik munbiri”ning yighini we yighinda Uyghurlarning söz qilishi, amérika prézidnéti bilen xitay rehbiri shi jinpingning 14-noyabir küni hindonéziyede körüshishining arqisidinla ötküzülgen. Ikki dölet rehbirining  hindonéziyediki uchrishishi, nurghun kishilerde “Amérika-xitay munasiwetliri yumshashqa qarap yüzliniwatamdu?” dégen su'al peyda qilghan idi. Lékin “Washin'gton pochtisi” gézitining obzorchisi josh rogén, bu uchrishish amérika-xitay munasiwetlirining téximu nacharlishishidighanliqini körsitip béridu, dégen.