Уйғур қирғинчилиқиниң көргәзмилик тәсвири: “һәммәйлән кетип қалди!”

Германийәниң берлин шәһиридә бир һәптә давам қилған “һәммәйлән кетип қалди” сәрләвһилик көргәзмәдин көрүнүшләр. Берлин, 2022-йили авғуст.

Уйғур дияридики сиясий бастуруш вә лагер системиси һәққидә ташқий дуня һазирға қәдәр муәййән чүшәнчигә игә болған болсиму, әмма бир қисим мутәхәссисләр “үсти очуқ түрмә” дәп тәрипләватқан кәң муһиттики “лагерға қамалмиған” уйғурларниң һаяти көпинчә һалда диққәттин сақит болуп кәлгән иди. Йеқинда германийәниң берлин шәһиридә бир һәптә давам қилған “һәммәйлән кетип қалди” сәрләвһилик көргәзмә әнә шу бошлуқни җанлиқ толдуруш арқилиқ, һәр саһә кишилиригә уйғур җәмийитидики қабаһәтни бивастә һис қилдурди.

Бу қетмқи паалийәт йеқинқи мәзгилләрдә һәрқайси җайларда тәшкилләнгән авамни тәрбийәләш мәзмунидики паалийәтләрдин өзгичә шәкилдә тәйярланған болуп, “орвелчә шәкил алған җәмийәт” тики һаятниң қандақ болидиғанлиқини, шуниңдәк “қайта тәрбийәләш” дегән ибарә билән ниқапланған сиясий меңә ююшниң қандақ һадисә икәнликини тәқлидий сәнәт һәркити шәклидә намәйән қилип бәргән бу қетимлиқ көргәзмилик паалийәтни лайиһәлигүчи вә тәшкиллигүчиләрниң бири, франсийәдики уйғур зиялийлиридин доктур муқәддәс миҗит бу һәқтики сөһбитимиз җәрянида буниң рояпқа чиқиши һәққидә қисқичә мәлумат бәрди.

Мәлум болушичә, берлиндики бу паалийәтниң темиси уйғур дияридики қирғинчилиқниң шаһитлирини һөҗҗәтләштүрүп чиқишта актип паалийәт қиливатқан җин бунин (Gene Bunin) ниң шу намдики мулаһизә мақалисидин елинған. Буниңда бир яқтин үн-тивишсиз ғайиб болуп кетиватқан сансизлиған кишиләр ишарә қилинса, йәнә бир яқтин лагерға бармиған кишиләрниң алиқачан роһий җәһәттин обданла “кетип қеливатқанлиқи” әкс әткән. Бу һәқтә сөз болғанда, бу қетимқи паалийәтниң тәшкиллигүчилириниң бири, “хитай архиплири” ториниң муһәррири җессика батки (Jessica Batke) буниң башқа паалийәтләрдин пәрқлинидиған өзгичилики дәл униңдики мәзмунни ипадиләш шәкли икәнликини тәкитләйду.

“пүтүн көргәзмә паалийитиниң омумий чиқиш нуқтиси буни башқилардин пәрқлиқ қилиш иди. Чүнки сизниңму хәвириңиз бар, биз һәммимиз узундин буян бу ишлардин вайим йәп келиватимиз. Шуңа бу паалийәтни тәшкилләштә охшаш болмиған тамашибинларға ашу реаллиқ һәққидики учурларни йәткүзүшни көзлидуқ. Шундақ болғанда гезит хәвәрлиридин бу ишлар һәққидики учурларни көрмигәнләр буни оңайла чүшинәләйду. Биз йәнә бу ишларни ахбарат вастилириниң язма текист шәклидә хәвәр беришидәк услупта әмәс, бәлки кишиләрниң өз вуҗуди билән бивастә баштин кәчүрүши арқилиқ һес қилишини истидуқ. Буниң билән кишиләргә мәвҗут болған муһитта инсанниң вуҗуди қандақ һәрикәт қилидиғанлиқини, шуниңдәк уларниң әтрапидики муһит ашу кишиләрниң иҗазити яки контроллуқи мәвҗут болмиған әһвалда туюқсиз өзгәрсә, буниң қандақ роһий вәйранчилиқ елип келидиғанлиқини бивастә һес қилдурдуқ. Шуңа биз бу көргәзмидә кишиләргә улар бирәр гезит хәвирини оқуған яки бирәр радийо программисини аңлиғандин кейин мәлум бир чүшәнчини һес қилидиған һаләтни өзгичә болған бивастә шәкилдә һис қилдурдуқ.”

Бу паалийәттә омумлашқан шәкилдә бир түркүм кишиләр сәһнидә маһарәт көрситиш, тамашибинлар төвәндә “оюн көрүш” услуби қоллинилмиған. Әксичә тамашибинлар вә тәшкиллигүчиләр паалийәткә тәң иштирак қилған. Бу һәқтә муқәддәс әһвал тонуштуруп өтти.

Паалийәттә йәнә “оқутқучи”, “назарәтчи” дегәнләрниң ролини алғанлар тамашибинларни уйғур җәмийитидики шәхсләр қатарида компартийәни мәдһийәләш, “қизил нахша” ейтиш, ашкара това қилиш, хитай дөлитидин миннәтдар болуш, яғлиқ-доппилирини елип ташлаш дегәндәк омумлашқан сиясий паалийәтләрни орунлашқа йетәклигән. Сиясий өгиниш паалийәтлири, туғут чәкләш тәшвиқати, байрақ чиқиришқа болған “разимәнлик” қатарлиқлар нәқ мәйдан шәклидә көрситилгәндин кейин, үчинчи басқучта давамлиқ һалда уйғур җәмийитидики “меңә ююш” техиму җанлиқ намайән қилип берилгән. Бу һәқтә муқәддәс буниңдики бәзи тәпсилатларни баян қилип өтти.

Көргәзмә паалийитиниң ахирида җамаәткә уйғур дияри һәққидики гуваһлиқ филимлири, шәхсләрниң кәчмишлири син көрүнүши арқилиқ нәқ мәйданда қоюп берилгән болуп, буниң билән уларниң алдинқи басқучта өзлири бивастә орунлиған “маһарәт” ләрниң һәқиқий тәсвири йәнә бир қетим намайән болған. Бу хилдики “нәқ мәйдан” шәклини алған көргәзмә паалийитиниң аммиви тәсири қандақ болуши һәққидә сөз болғанда, җессика батки буниң өзигә яриша үнүми болди, дәп қарайдиғанлиқини тәкитләйду:

“әгәр бирав мәндин ‛бу паалийәт арқилиқ дуня тәврәп кәттиму?‚ дегәндәк соалға җавап истисә, мән буниңға җаваб берәлмәймән. Әмма сизгә ейтсам, биз бу көргәзмини көргән кишиләрдин кәлгән инкасларға қарисақла буниң тәсирини һес қилалаймиз. Бизгә бу һәқтә елхәт яки мәктуп шәклидә көпләп инкас пикирлири келиватқан болуп, уларниң бәзилири өзлириниң нәччә күнләп ашу мудһиш мәнзириниң өз хатирисидә қалған асаритидин қутулалмиғанлиқини ейтиватиду. Мән үчүн болса мушу инкасларниң өзи кишиләргә билдүрмәкчи болған учурни өзгичә шәкилдә йәткүзүш нишаниниң әмәлгә ашқанлиқиниң сигналидур. Шундақ әмәсму? кишиләр адәттә өзиниң аздур-көптур тонушлуқи болған бирәр саһәгә мәнсуп нәрсиләрни оқуса, буни асанла чүшинәләйду. Буни көргәндин кейин болса ‛вай това, ишлар әслидә бу қәдәр қорқунчлуқ икән әмәсму?‚ дәп ойлайду. Бу җәһәттин алғанда, биз буни һәқиқәтәнму әһмийәтлик болди, дейәләймиз. Әмма аддийла қилип ‛бу паалийәт мунчилик адәмниң мунчилик ишни қиливетишигә сәвәб болди‚ дегән шәкилдә җаваб беришкә мән аҗизмән.”

Бу һәқтә муқәддәсму ашуниңға охшап кетидиған қарашта болуп, униң һес қилишичә, зорлуқ күч ишлитиш арқилиқ инсанға хас роһийәт дунясини қисқиғинә вақитта вәйран қиливетишниң мумкинлики ‍уйғур җәмийитидики әң зор паҗиәләрниң бири икән.

Бу қетимлиқ паалийәт үчүн мәхсус тәйярланған тор бети https://www.everybodyisgone.org  Өз нөвитидә уйғур дияридики сиясий вәзийәт вә ирқий қирғинчилиқ, бу райондики хусусий кәчмишләр вә шаһидларниң баянлири, қошумчә оқушлуқлар, шуниңдәк уйғур җәмийити дуч келиватқан түрлүк киризислар һәққидә дунявий мәтбуатларда елан қилинған язма материялларниң мукәммәл топлимини өз ичигә алидиған болуп, өз нөвитидә уйғур дияриниң бүгүни һәққидики җанлиқ учур дәрсханиси болуп қалмақта икән. Нөвәттә бу көргәзмилик паалийәтни башқа җайлардиму өткүзүшниң илаҗини қилиш үчүн тегишлик тиришчанлиқлар көрситилмәктә икән.