“Yazliq tetillik herbiy lagér” diki Uyghur sebiyliri qopal mu'amilige uchrimaqta

Herbiy meshiqqe qatnishiwatqan ösmür balilar, 2023-yili séntebir, ürümchi

2023-Yilliq yazliq tetil bashlan'ghandin buyan, Uyghur élidiki bashlan'ghuch we ottura mekteplerde oquwatqan ösmür balilarning a'ilisidin ayrilip, “Yazliq tetillik herbiy lagérliri” gha ewetilgenliki heqqidiki éniqsiz uchurlar melum bolghanidi. Uyghur diyardiki ma'arip da'iriliri tarqatqan uchurlardin melum bolushiche, “Yazliq tetillik herbiy lagér” lar yash-ösmürlerni “Intizamchan we tertiplik qilip terbiyileshni meqset qilghan” orunlar bolup, ularning Uyghur diyarining her qaysi jaylirida turushluq xitay herbiy qisimliri we bingtu'en bilen hemkarlashqanliqi, herbiyche lagérdiki meshiq waqtining balilarning yéshigha qarap ikki heptidin bir ayghiche bolidighanliqi alahide eskertilgen.

Herbiyche tüzümde yürek'aldi qiliwétilgen balilar

Ürümchidiki “Kichik bürküt herbiy lagéri” ene shularning biri bolup, shinjang herbiy qismining ürümchi nahiyesi benfanggo kentige jaylashqan melum qismi ichide échilghan. “Yazliq tetillik herbiy lagér” ning programmiliri tonushturulghan bir teshwiqat filimidin ashkarilinishiche, bu herbiyche lagérlar yérim herbiy tüzümide bashqurulidighan bolup, yash-ösmürlerning barliq pa'aliyiti “Mutleq herbiyche” shekildiki kündilik turmush we meshiq jeryanini tejribidin ötküzidu. Uningda éytilishiche, 24 sa'et mutleq yépiq halette bashqurulidighan bu lagérlardiki balilarni kichikidinla intizamchan, tertiplik, japagha chidamliq, minnetdarliq tuyghusigha ige we iradilik qilip terbiyeleshni ishqa ashurush meqset qilin'ghan. Terbiyelesh obyékti alte yashtin 12 yashqiche bolup, herbiyche lagérdiki balilar oxshash yashtikiler 100 din 200 giche bir herbiy qisim, her qisimda yene ular 20 din 30 ghiche guruppilargha ayrilip, herbiy ofitsérlarning bashqurushida terbiyilinidiken.

Halbuki yéqinqi mezgillerde ijtima'iy taratqular arqiliq melum bolghan uchurlar atalmish “Tetillik herbiyche lagérlar” gha yighiwélin'ghan Uyghur balilarning hemde bu lagérlarning ehwali özgiche bir hayajanliq tetil lagérliridek anglinidighan bu teshwiqatlardin pütünley perqliq ikenliki, kichik balilarning berdashliq bergüsiz qattiq jismaniy réjim, türlük rohiy iskenje we xorlashqa uchrighanliqini ashkarilap körsetmekte. Bu widéyolardiki herbiyche kiyindürülgen, qara terge chömgen sebiy Uyghur balilirining hemmisining közide liq yash egiydu. Gahiliri qattiq qorqqan, gahiliri asaretke uchrighandek temtirigen halette aldidiki közige tikilip turup hörkirewatqan “Yalmawuz” atliq xitay ofitsérigha doklat béridu. Balilar tolimu rehimsiz körünidighan bu xitay ofitsérning özini “Layaqetlik boldung” dep bahalishigha azabliq telmürüshidu. Emma ularning layaqetsiz bahalinip qalsa qandaq jazalargha uchraydighanliqi hazirche namelum.

Bu “Yazliq tetillik herbiyche lagér” lardiki Uyghur balilirigha da'ir widéyolarning héch biride bu balilarning külkilirini anglimaysiz, balilarche baqqinini körmeysiz. Xushalliqidin esermu qalmighan bu balilarning titrep turushliridin bu herbiy lagérgha ularning ixtiyari kelmigenliki mana men, depla chiqip turidu. Bu jayda peqet qorqqinini, némilerge uchrighini turmaq, bu jayni yaxshi körmigenlikinimu éytishqa pétinalmaywatqan narisidilerning yürekni ézidighan taram-taram küz yashlirini körisiz. Bu xil widéyolardiki eng chong ortaqliq ularning azabliq köz yashliri, qorqunchtin, éghir zulum yaki asarettin endikken közliri xalas. Bu widéyolarning beziliride herbiy lagérdiki Uyghur balilarning ata-anisi bilen téléfonda sözlishiwatqanliqini anglaysiz. Emma ular ata-anilirigha néme bolghanni déyishke pétinalmaydu. Peqet ata-anisining xitayche “Chidiwetkin balam, az qaldi, sendin pexirlinimiz! sen bek yaramliq!” dégenlirige bash lingshitip, möl-möl yighlaydu. “Men silerni bek séghindim, öyni séghindim”, “Xapa bolmanglar” dep xuddi xataliq ötküzüp jazaliniwatqandek bir keypiyatta körünidu.

Lagér shahitining neziridiki “Herbiy lagér”

Uyghur baliliri “Jaza lagérliri” gha oxshash mu'amilige duch kéliwatqan bu atalmish “Yazliq tetillik herbiy lagér” qandaq jay, bu nareside Uyghur balilarning xitayning urushqa salidighan eskerlerni terbiyeligendek ashqun bir herbiyche tüzümide bu qeder iskenjilerge élinishi qandaq bir terbiye?

Xitayning Uyghur diyarida qurghan jaza lagérlirining ich yüzini dunyagha ashkarilighan lagér shahitliridin méhrigül tursun Uyghur balilirining bu azabliq widéyolirini körüpla “Bu balilar lagéri iken” dédi.

Méhrigül bu widéyolarni körgende özi cherchendiki jaza lagérlirida körgen xorluq we zulumlarni qaytidin yadigha alghandek, balilarning küzige ghezeplik qadalghan xitay ofitsérlirining közliridin özining lagérda uchrighan insanliqtin chiqqan mu'amilini körgendek bolghanliqini, hemde nareside balilarning buninggha berdashliq bérelishini qiyas qilalmighanliqini bildürdi.

Méhrigülning déyishiche, bu balilarni jismaniy jehettin jaza lagérliridiki Uyghurlar uchrawatqan xorlashlargha uchridi dégili bolmisimu, u qeder qattiq réjim we wehshiylerche rehimsiz mu'amilining özila bir xil psixikiliq qiyin-qistaq bolup, bala turmaq, quramigha yetken kishilernimu rohiy jehettin weyran qiliwételeydiken.

“Atalmish herbiy lagérda Uyghur balilar zorawanliqqa uchrimaqta!”

Amérika paytexti washin'gton we uning etrapida yashawatqan Uyghur perzentlirini ana tilda terbiyelewatqan “Méhriban ana” mektipining qurghuchisi süreyye xanim yazliq tetil mezgilide balilarni resim sizish, qol hünerwenchilik, naxsha-usul qatarliq pa'aliyetlerni qanat yaydurushqa teshkillep, balilarning yazliq tetillik turmushini béyitip kelmekte idi.

Biz uningdin herbiy lagérdiki balilarning widéyolirini körgendin kéyinki hés tuyghulirini soriduq. U, özimu ana bolush süpiti bilen chidighusiz azablan'ghanliqini, shu balilar bilen teng yighlighanliqini bayan qilip “Bu emeliyette balilarni éghir derijide xorlash” dédi.

Süreyye xanim yene “Eger méning balam shundaq mu'amilige uchrighan bolsa derhal balamni zeximlendürgenler üstidin erz qilip, qattiq qanuni jawabkarliqqa tartishni telep qilattim we ular qattiq jazalan'ghan bolatti. Epsuski wetende Uyghur ata-anilarning balilirini turmaq özinimu qutquzalmaywatqan halda ikenlikini köreleymiz” dédi.

Süreyye xanim bu widéyolarning özini azablighan yene bir teripining bolsa balilar bilen ata-anilarning téléfonda öz ara xitayche ehwal sorishiwatqan yaki xitayche paranglishiwatqanliqi ikenlikini bildürüp “Xitayning Uyghur ewladlirini assimilyatsiye qilish siyasitining biz körüshni xalimaydighan netijilirini körüwatqandek boldum” dédi.

Xitayning yazliq tetil programmiliri heqqidiki resmiy hökümet taratquliri, shuningdek ashkara uchur we höjjetliridin melum bolushiche, , xitayning bashqa jayliridimu “Yazliq tetillik herbiyche lagér” lar yolgha qoyulghan bolsimu ular mejburiy emes iken. Ularning tüzülme we programmilirining jiddiylik salmiqimu Uyghur rayonidiki bu xil lagérlardin xélila töwen iken. Ular oqughuchilarni peqet herbiyche forma kiyish we intizamchan herbiy qiyapet meshiqini bashtin kechürüp tertiplik bolushqa yétekleydiken. Terbiyelesh jeryanida xitay ata-anilarning balilirini közitishige we körüshige yol qoyulidiken. Halbuki yazliq tetilde Uyghur baliliri pütünley yépiq halette bashqurulidighan bolup, qisqa bolghanda ikki hepte, uzun bolghanda bir ayghiche öyge qaytalmaydu. Ata-aniliri bilenmu körüshtürülmeydu. Uyghur balilarning herbiy lagéridiki meshqlendürüsh sistémisi meyli xaraktér yaki da'ire jehettin tetillik pa'aliyet yaki balilarni terbiyeleshke mas programmilardin xélila éship ketkenliki melum.

“Xitay Uyghur balilirini mutleq boysun'ghuchilargha aylandurmaqta!”

Uyghur élide xitay da'iriliri yolgha qoyghan bu xil herbiyche lagérlar heqqidiki widéyolar zor tenqidiy inkas we endishe qozghimaqta. Pikir bayan qilghuchilar xitay da'irilirining “Herbiyche lagér” namida balilarning tetilini mejburiy yosunda tartiwélishning yalghuz ma'arip qanunighila xilap bolup qalmastin, uning balilarning saghlam üsüp yétilishige muxalip bolghan bir qilmish ikenlikini tekitleshti. Ularning qarishiche, bu xildiki herbiy lagérlar balilarning eqliy we bashqa jehetlerdiki tereqqiyatigha éghir buzghunchiliq élip kélidu. Bu yene öz nöwitide balilarning eqelliy hoquqigha qilin'ghan “Zorawanliq”, “Balilarni xorlash” we “Mejburiy ménge yuyush” bolupla qalmay, u yene xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqining bir parchisi.

Ilgiri xitayning Uyghur diyarida qurghan bingtu'enide oqutquchi bolghan, xitay armiyesining herbiy tüzümliridin éniq xewiri bar, amérikadiki közetküchi élshat hesen ependining qarishiche, Uyghur baliliri keng kölemde yighiwélin'ghan “Yazliq tetillik herbiy lagérlar” ning xaraktéri normal bolghan yazliq tetil lagérlirining xaraktérige peqetla oxshimaydiken. Bu Uyghur balilirining bu jaylarda xuddi xitayning eskerlerni urush teyyarliqigha salidighan herbiy meshiqige oxshash pewqul'adde jiddiy, shuningdek tolimu qattiq bolghan jismaniy we rohiy meshiqni béshidin kechürüwatqanliqini körüwalghili bolidiken.

Élshat hesenning pikriche, bu xil herbiy meshiq peqetla herbiyche kündilik turmush aditini yétildürüsh we yaki jismaniy jehettiki meshiq bolupla qalmay, emeliyette ménge yuyush jeryani iken. Bu hal xitayning Uyghur ewladlirini til we medeniyet jehettin pütünley assimilyatsiye qilish bilenla toxtap qalmay, emdilikte ularni bala waqtidin tartipla, idé'ologiyeside xitay kompartiyesige mutleq sadiq we mutleq ishenchlik bolushigha kapaletlik qilishni meqset qilidiken. Shundaqla bu xitayning Uyghur balilirini axirida peqetla mutleq boysun'ghuchi we buyruqni ijra qilghuchilargha aylandurushni ishqa ashuruwatqanliqini ashkarilap béridiken.