“Bazfid” tori: “Xitay da'iriliri Uyghur rayonida birla waqitta 1 milyon ademni solap qoyalaydu”

21-Iyul küni “Bazfid” (Buzzfeed) tori “Xitay da'iriliri Uyghur rayonida birla waqitta 1 milyon ademni solap qoyalaydu” serlewhilik yéngi bir doklat élan qildi. Bu doklat “Bazfid” torining lagérlar heqqidiki tekshürüshining 5- bölümi hésablinidu.

Doklatqa asaslan'ghanda, Uyghur rayonida qurulghan lagér, türme we bashqa tutup turush orunlirining kölimi 2016-yili resmiy bayqalghandin buyan izchil kéngeytilgen. Bügünki künde birla waqitta 1 milyon kishini solap qoyalaydighan derijige yetküzgen.

Bu melumatlar Uyghur rayonidiki her 25 kishi ichide birla waqitta 1 din artuq ademni tutup qélish yaki qamap qoyushqa yéterlik boshluq bar ikenlikini bildüridiken. Bu san, tutup turuluwatqan jinayetchilerning sani eng köp hésablinidighan amérikaning türme sighimchanliqidin yette hesse yuqiri iken.

Xitay terep bu heqte nyu-yorktiki bash konsulxanisigha ewetilgen so'allargha héchqandaq jawab bermigen.
Xitay ishliri analizchisi gordon chang ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi:“Bu doklat xitayning basturush kölimining köpinchimizning oylighinimizdinmu kengri ikenlikining ispati. Buningdin qarighanda amérika we uning xelq'aradiki bashqa ittipaqdashlirining xitaygha yürgüzgen jaza tedbirliri bek ünümlük bolmighandek turidu. Shunga méningche, amérika téximu küchlükrek tedbir qollinishi kérek. Mesilen xitaygha meblegh sélishni, xitay shirketliri bilen soda qilishni, téxnikiliq hemkarliqni toxtitishi kérek. Amérika choqum öz puqralirini qoghdishi kérek. Bu qoghdash xitay shinjang dep ataydighan yer bilen alaqisi bolghan barliq iqtisadi alaqini üzüshni öz ichige alidu”.
Doklatta körsitilishiche, xitay da'iriliri 2016-yilidin bashlap mektep we bashqa ammiwi imaretlerni waqitliq tutup turush merkizige aylandurghan. Andin u orunlarni nahayiti tézla türme we lagérlar sistémisigha özgertken bolup, lagérlar amérikaning alyaska shtati chongluqidiki bu rayonning hemme bulung- puchqaqlirini qaplighan.

Tehlilde bayqilishiche, qeshqer, xoten we qizilsu qatarliq Uyghurlar nopusi köp bolghan rayonlarda tutup turush orunliri téximu köp iken. Amérika tashqi ishlar ministirliqi xitayning Uyghur rayonida “Milyon” musulmanni tutup qélishi mumkinlikini éytqan we 2018-yildin bashlap qolgha élin'ghanlarning sanining dawamliq éship bériwatqanliqi melum bolghanidi. Mezkur doklatta yene yéngi tutup turush orunlirining dawamliq quruluwatqanliqi'i otturigha qoyulghan.
Sün'iy hemrah süretliridiki lagér we türme qurulushining orunlirigha qarighanda, qeshqer, xoten, aqsu qatarliq Uyghur rayonning jenubidiki rayonlarda lagérlar pütkül rayonning bulung-puchqaqlirighiche kéngeygen.

Gordon chang ependi béyjing terepning Uyghur rayonigha qaratqan basturushini toxtatmighuche xelq'araning her xil usullarda xitaygha bisim qilishni toxtatmasliqi kéreklikini tekitlidi. U, mundaq dédi:“Amérika xelq'ara olimpik komitétining béyjingda ötküzülmekchi bolghan qishliq olimpik musabiqisini <irqi qirghinchiliq> we <insaniyetke qarshi jinayet> bilen bulghanmighan bashqa sheherlerge yötkishini telep qilishi kérek. Uningdin bashqa yene amérika xelq'ara olimpik komitétining xitayning tenheriketchilirining barliq olimpik musabiqilirige qatnishishini cheklishi kérek. Xelq'ara olimpik komitéti 1963-yili jenubi afriqigha mushu usulni qollan'ghan”.

U yene mundaq dédi: “Bu lagérlarni derhal taqitishimiz kérek. Xitay terep bu telepni orundimighuche xitay bilen héchqandaq munasiwet qilmasliq kérek”.

Lagérlar heqqidiki bu yürüshlük doklatni méga rajakopalan we elison kélling qatarliq zhurnalistlar birlikte yazghan bolup, méga rajagopalan amérikadiki “Bazfid” torining dangliq muxbiri. U ilgiri “Bazfid” torining xitayda turushluq ishxanisining mes'uli bolup, xitayda turghan 6 yil jeryanida xitayning Uyghurlarni keng kölemlik basturushi we ularni yighiwélish lagérlirigha qamap jazalawatqanliqi heqqide nurghun maqale, xewerlerni yazghan. U bu jeryanda yene chet'el axbarat wasitilirining ziyaritini qobul qilip, rayondiki kishilik hoquq depsendichiliklirini ashkarilighan. Shuningdin kéyin xitay hökümiti uning wiza iltimasini ret qilghanidi.