Xongkongdiki milyon kishilik namayish we xongkong musteqilchilirining bayanliri

9-Iyun xongkongda yüz bergen yerlik hökümetning “Qachqunlar nizamigha tüzitish kirgüzüshi” ge qarshi namayish dunya axbarat wastilirida köplep teshwiq qilinmaqta. Namayishni xongkongdiki “Yerlikler démokratiye fronti” qatarliq köpligen teshkilatlar birlikte teshkilligen bolup, namayishchilarning sani xongkong saqchi da'irilirining bayanida “240 Ming kishi” déyilgen bolsimu, bezi axbarat qanalliri “Milyon kishilik namayish” dep xewer tarqatmaqta.

Xewerlerge köre, bu qétimqi namayish 2017-yili xongkongda yüz bergen 100 ming kishilik “Merkezni ishghal qilish” namayishidin kéyinki kölimi eng zor namayish bolup hésablinidiken. 2017-Yilidiki namayish 1997-yili xongkong en'gliyening qolidin xitaygha qayturulghanliqining 20 yilliqi munasiwiti bilen xitayning xongkongni qoligha alghandin kéyin xongkong démokratiyisige séliwatqan ziyanlirigha qarshi ötküzülgen idi. 

Bu qétimqi namayishning asasiy meqsiti mundaq izahlanmaqta: “Eger xongkong hökümiti béyjingning telipige asasen ‛qachqunlar nizami‚ gha tüzitish kirgüzse xongkong puqraliri we chet'elliklerning xongkongdiki erkinliki, bixeterliki tehlikige uchraydu. Xongkongluqlarning démokratiye muhiti téximu tariyidu. Xitay wede qilghan ‛bir dölette ikki xil tüzüm‚ siyasiti üzül-késil axirlishidu. Tüzitish kirgüzülgen ‛qachqunlar nizami‚ gha bina'en xongkongdiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, öktichiler xalighanche tutqun qilinip xitaygha ötküzüp bérilidu. Xitaygha ötküzüp bérilgen bu tutqunlar sotta adaletsiz mu'amilige uchraydu. Aqiwette xongkongning mustebit kommunistik hakimiyetning réjimi astidiki ölkilerdin perqi qalmaydu. Buning üchün xongkong hökümitining ‘qachqunlar nizamigha tüzitish kirgüzüshige qarshi turush lazim.”

Jenubiy mongghuliye musteqilliq herikitining gérmaniyediki wekili temsilto ependi bu namayish heqqide mundaq deydu: “Démokratik guruhlar, xitay öktichiliri xitay kommunistik partiyesi yaxshi partiye bolmighach hemmimiz azab chékiwatimiz, uni islah qilsaq, démokratiyeleshtürelisek künlirimiz yaxshi ötidu, dep qaraydu. Xongkongda élip bérilghan bu zor namayishmu kompartiyening cheklimilirini azaytip rahet hayat köchürüshni meqset qilidu. Emma xitay kommunistik partiyisi tüptin yoqalmisa, xitay xelqining bu meqsetliri hasil bolmaydu. Halbuki, Uyghur, tibet jenubiy mongghuliyeliklerning meqsiti yalghuz kommunistik hakimiyetni aghdurup tashlash emes, belki mustemlike hayatqa xatime bérish, xitay istélasidin üzül-késil qutulushtin ibaret. Bu otturida perq bar.”

9-Iyun küni gérmaniyediki meshhur axbarat wasitiliridin “Jenubiy gérmaniye géziti” mezkur namayish toghrisida “Xitay hökümiti xongkongni berbat qilmaqchi” serlewhilik bir ziyaret maqalisi élan qildi. Maqalida gérmaniyege kélip siyasiy panahliq tiligen xongkong musteqilchiliridin ray wong ziyaret qilin'ghan. 

Ray wong muxbirning “Siz néme üchün gérmaniyege kélip siyasiy panahliq tilesh qararigha keldingiz?” dégen tunji so'aligha: “Gérmaniye kishilik hoquq mejburiyetlirini ada qilish bilen meshhur bolghan bir dölet shundaqla Uyghurlarning xitay zulumigha uchrawatqanliqini étirap qilghan bir dölet,” dep jawab bergen.

Maqalida xitayning xongkongdiki siyasetlirining barghanséri esheddiylishiwatqanliqi, en'gliyening qolidiki aldinqi bir ewlad xongkongluqlar bashtin köchürgen démokratiye, erkinlikke tolghan hayatning kelmeske ketkenliki, yéngi ewladni kommunistik hakimiyetning mustebit siyasiti kütüwatqanliqi, xitayning xongkongni pütünley berbat qilish yoligha qedem basqanliqi bayan qilin'ghan. 
Mezkur maqalining ziyaret obékti bolghan xongkong ziyaliysi ray wongning bizge melumluq bir hékayisi bar. 

Ray wong xongkongdiki “Yerlikler démokratiye fronti” namliq xongkong musteqilchiliri teshkilatining öz waqtidiki bayanatchiliridin biri. 2017-Yili 10-ayning 3-küni u 2 neper hemrahi bilen d u q ning myunxéndiki bash shtabigha “Musteqilliq kürishi toghrisida tejribe almashturush” üchün kelgende biz ularni ziyaret qilghan iduq. 

Ray wongning eyni chaghda bizge bildürüshiche, xongkongdiki “Yerlikler démokratiye fronti” teshkilati 2015-yili 1-ayda resmiy qurulghan bolup, eslide bu teshkilatning 60 neper ezasi 2014-yili 28-séntebir küni xongkongda yüz bergen “Künlük inqilabi” herikitige qatnashqan iken.

Eyni zamandiki “Künlük inqilabi” dep atalghan bu heriketke xongkong yashliri, uniwérsitét oqughuchiliri bolup 100 mingdin artuq kishi ishtirak qilghan. Bu heriket heptilerge sozulup, axiri saqchilar bilen namayishchilar arisida toqunushlar kélip chiqqan. Köpligen yashlar qolgha élin'ghan. Mezkur teshkilat xongkong da'iriliri teripidin “Radikal, ayrimichi, yurtwaz” dégendek namlar bilen qarilan'ghan. Bir qisim yashlar 6 aydin 8 ayghiche qamaq jazalirigha mehkum qilin'ghan. Ray wong namayishta oynighan roli we nutuqliri bilen xongkong metbu'atlirining cholpinigha aylan'ghan. 

Ray wong ilgiri 5 qétim xongkong saqchiliri teripidin tutqun qilin'ghan. Axirqi qétimda 2016-yili 2-ayning 21-küni qolgha élin'ghan. Emma sotning hökümi chiqquche qoyup bérilgen. U 2017-yili öktebirde d u q ishxanisini ziyaret qilip xongkonggha qaytip barghandin kéyin “Térrorluq teshkilatning rehberliri bilen uchrishipsen” dep xongkong saqchilirining qattiq so'al-soraqlirigha duch kelgen. Ular shu yilining axiri sotning hökümi chiqmayla xongkongni terk étip, gérmaniyege kélip siyasiy panahliq tileshke mejbur bolghan we panahliq iltimasi qobul körülgen. D u q re'isi dolqun eysa ependi shu qétimqi söhbetke ijabiy baha bergen idi.

Ray wong ziyaritimizni qobul qilghanda shularni tilgha alghan: “2017-Yili xongkongning igilik hoquqining xitaygha qayturup bérilginige 20 yil boldi. Xongkongda deslepte ‛bir dölette ikki xil tüzüm‚ siyasiti yürgüzülüp, xongkongni xongkongluqlar idare qilatti, xongkongda aliy aptonomiye tüzümi bar idi. Bizning kishilik hoquqimiz, erkinlikimiz, qanun-tüzümlirimiz, démokratiyimiz kapaletke ige idi. Emma xongkong xitayning qoligha qaytqan 20 yilgha nezer salsaq, xitay hökümitining wedisige wapa qilmighanliqini köreleymiz. Xitay hakimiyiti mejburiyetlirini ada qilmayla qalmastin, xongkongning qanun-tüzümlirige, xongkongluqlarning erkinlikige ziyankeshlik qildi. 2014-Yilidin bashlap süküt ichidiki xongkongluqlar qeddini kötürüp, xitay hakimiyitining démokratiye, erkinlikke bolghan basturushlirigha qarshi küresh dolqunini ewj aldurdi. 2014-Yilidiki ‛künlük inqilabi‚ din kéyin xongkong yashlirining musteqilliq istekliri küchiyip bardi. 2015-We 2016-yilliri musteqilliq istikidiki yashlarning qoshuni zor derijide kéngeydi. Xongkong xelqi junggoluqlargha kérek boluwatqinining xongkong ikenlikini, emma xongkongluqlar emeslikini barghanséri chungqur chüshinip yetti. Hazir xongkong yashlirining hemmisila dégüdek musteqilliq terepdari.”

Uning bildürüshiche, “Xitay hakimiyiti tedrijiy halda her xil siyasiy bésimlar we medeniy basturushlar arqiliq xongkongluqlarning ayrim tilini yoqitish, medeniyitini assimilyatsiye qilip, axirqi hésabta xongkongluqlarni yutuwetmekchi bolghan. 2016-Yilighiche 6. 5 Milyon nopusluq xongkonggha kirgen xitay köchmenlirining sani 800 ming kishidin éship, xongkong nopusining 10 pirsentini teshkil qilghan, bu köchmen xitaylar xongkong medeniyitige buzghunchiliq qilipla qalmastin, xongkongning parawanliq ishliri we bixeterlikigimu ziyanlar élip kelgen.”

“Jenubiy gérmaniye géziti” 9-iyundiki namayish toghrisida élan qilghan “Xitay hökümiti xongkongni berbat qilmaqchi” serlewhilik maqaliside bu qétimqi namayishni “Milyon kishilik namayish” dep atighan.