B d t mutexessisliri marakesh hökümitining idris hesenni xitaygha ötküzüp bermeslikini telep qilghan
2021.10.14
Bu yil 7-ayda türkiyedin gherbiy yawropa döletlirige panahliq izdep méngip marakeshning kasablanka xelq'ara ayrodromida tutup qélin'ghan Uyghur pa'aliyetchi idris hesenning teqdiri b d t mutexessislirining endishisini qozghighan. Melum bolushiche, b d t kishilik hoquq kéngishining töt neper musteqil mutexessisi marakesh hökümitige xet yézip, idris hesenni xitaygha qayturup bermeslikni telep qilghan.
Idris hesen 7-ayning 19-küni kasablankada tutup qélin'ghan 3 aydek waqittin béri, uning soti 4 qétim kéchiktürülüp, kéyinki qétimliq soti 10-ayning 27-künige orunlashturulghan. Intérpol (xelq'ara saqchi teshkilati) uninggha chiqarghan qizil tashliq buyruqini bikar qilghan bolsimu, biraq marakesh idris hesenni qoyup bermigen idi.
B d t mutexessislirining xéti 8-ayning 11-küni yézilghan bolsimu, biraq ikki kün awwal ashkarilan'ghan bu xetke marakesh hökümiti hazirgha qeder jawap bermigen. Melum bolushiche, b d t mutexessislirining xétide: “Biz hesen ependining xitaygha qayturup bérilish yoshurun xewpidin chongqur endishe qilimiz. U (xitaygha) qayturulsa, qiyin-qistaq we bashqa shekildiki yaman mu'amililerge uchrash xewpi mewjut. Chünki u hem étnik hem diniy az sanliqqa te'elluq, shundaqla uning atalmish ‛térorluq teshkilati‚ gha chétishliq, dep eyiblinish éhtimalliq bar,” déyilgen.
B d t mutexessislirining xétide yene marakeshning 1993-yili testiqlan'ghan “Ten jazasigha qarshi turush ehdinamisi” gha oxshash xelq'ara edinamilargha emel qilish mejburiyiti barliqi xatirlitilgen. B d t ning 1993-yili testiqlan'ghan mezkur ehdinamiside döletlerning kishilerni ten jazasigha uchrash xewpi bolghan bashqa döletke qayturushi yaki ötküzüp bérishi cheklen'gen. B d t mutexessislirining xéti idris hesen'ge köngül bölüwatqan kishilik hoquq teshkilatlirining qarshi élishigha érishken.
Yawropadiki “Kishilik hoquqni qoghdighuchilarni qoghdash” teshkilatining pa'aliyet dériktori la'ura xartning 14-öktebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda éytishiche, bu xet idris hesenning kéler qétimliq soti üchün “Intayin muhim” iken.
La'ura xart mundaq didi: “Biz b d t alahide mutexessislirining bu délogha qarita heriketke ötkenlikidin intayin memnun. Elwette, bizning idris hesenni qoghdashta qilip kelgen ishlirimizning biri, dunyaning herqaysi jayliridiki parlament ezalirini uning üchün sözleshke heydekchilik qilish boldi. Mana emdi bu délogha diqqet qilip kéliwatqan b d t alahide mutexessislirining xéti ashkare élan qilindi. Bu intayin muhim ehmiyetke ige. Bu xet marakesh hökümitige 11-awghust yézilghan. Uning 60 künlük mexpiyetlik waqti toshup, hazir ashkara boldi. Bu xet idris hesenning 27-öktebirdiki kéler qétimliq soti üchün intayin muhim.”
La'ura xartning éytishiche, deslepki waqitta marakesh soti idris hesenni xitay-marakesh arisidiki almashturush kélishimge asasen xitaygha qayturup bérishke aldirighan bolsimu, biraq b d t mutexessislirining xéti we xelq'ara taratqularning bu délogha bolghan diqqiti, marakeshni bu mesiqide téximu éhtiyathan bolushqa mejbur qilghan.
La'ura xart mundaq deydu: “Bizning bu jeryanda körgenlirimiz, b d t alahide mutexessislirining buninggha diqqet qilishi, marakesh hökümitige xet yézishi, xelq'ara taratqularning bu délogha bolghan diqqiti biz ümid qilghandek sot mehkimisini téximu éhtiyatchan bolushqa mejburlighandek qilidu. Deslepte sot téz heriket qilghan bolsimu, kéyin ular éhtiyatchan bolushqa bashlap, (idrisning) kéler qétimliq sotta özini mudapiye qilishigha téyyarliq qilishi üchün téximu köp waqit berdi.”
Yawropadiki bu délodin xewerdar Uyghur pa'aliyetchilirining éytishiche, déloning bu qétim kéchiktürülishini idris hesenning adwokati telep qilghan iken. Yawropa Uyghur institutining mudiri dilnur reyhan 14-öktebir ziyaritimizni qobul qilip, xitayning marakesh sotigha axiriqi eyibnamisini tapshurghanliqi, adwokatning uninggha qarshi teyyarliq qilish üchün waqit telep qilghanliqini bildürdi.
Biraq dilnur réeyhanning éytishiche, marakeshning xitayda tutup qélin'ghan bir öktichisini idris hesen bilen almashturush niyiti barliqigha da'ir uchurlarmu bar iken. Bu uchur musteqil menbeler teripidin delillemigen bolsimu, biraq “Kishilik hoquqni qoghdighuchilarni qoghdash teshkilati” diki la'ura xartmu buninggha da'ir uchurlarning barliqini qeyt qildi.
La'ura xartning agahlandurushiche, eger marakesh soti idris hesenning délosigha bashqiche qarar berse, uning délosini marakesh yuquri sotigha erz qilish yoli yoq iken. U bu ehwalda b d t alahide tekshürüsh méxanizimigha muraji'et qilishqa toghra kélidighanliqini bildürdi.
La'ura xart mundaq deydu: “Shu nersini bilip qoyush intayin muhim. Bu déloni marakeshning dölet ichidiki yuquri derijilik sot mehkimisige erz qilish imkaniyiti yoq. Bu dégenlik qarar chiqarsa, uni derhal ijra qilish kérek. Buning eng qiyin yéri marakeshning dölet ichide erz qilishqa bolmaydighanliqidur. Bu ehwalda biz b d t ning alahide tekshürüsh méxanizimigha muraji'et qilishimiz kérek. Shunga, b d t mutexssislirining buninggha köngül bölüdighanliqini ipadilishi halqiliq ehmiyetke ige.”
Idris hesenning délosining yalghuz b d t mutexessislirinng diqqitini qozghapla qalmay, amérika tashqiy ishlar ministirliqiningmu diqqitini qozghighanliqi melum. “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining xewer qilishiche, amérika bilen marakeshning 22-séntebir ötküzülgen yilliq yuquri derijilik kishilik hoquq diyalogida amérika terep marakeshning xelq'ara mejburiyitini ada qilishi, uning qiyin-qistaq we jazalashtin qachqan kishilerni xitaygha qayturmasliqini telep qilghanliqi melum.
Biz 14-öktebir b d t bash katipi antoni gutérris, b d t kishilik hoquq ali komissari mishél bashilétning ishxanisi bilen alaqiliship, ularning bu délogha bolghan inkasini élishqa tirishqan bolsaqmu, biraq ular hazirgha qeder xétimizge jawap bermidi.