Idris hesenning délosida xitay intérpolning asasiy nizamnamisige xilapliq qilghan
2021.10.21

Tonulghan kishilik hoquq teshkilatliridin bixeterlikni qoghdighuchilar teshkilati19-öktebir küni özining tor bétide idris hesen délosigha a'it doklat élan qilghan. Doklatta xitayning idris hesen üstide telep qilghan “Qizil tashliq tutush buyruqi” ning xelq'ara saqchi teshkilati teripidin intérpol nizamnamisining 2 (1) we 3-maddilirigha xilap ikenliki seweblik emeldin qaldurulghanliqi, mezkur tepsilatning marakesh da'iriliri teripidin ashkarilan'ghanliqi tilgha ilin'ghan.
Xitayning idris hesen üstidin intérpol arqiliq “Qizil tashliq tutush buyruqi” chiqirishi intérpol nizamnamisining töwendiki maddilargha xilap iken. 2-Madda (1): “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” rohigha mas bolush we 3-madda: intérpolning “Siyasiy, herbiy, diniy we irqiy xaraktérdiki pa'aliyet yaki hujum” muddi'asida ishlitilishige yol qoymasliq.
Xitayning Uyghur pa'aliyetchiler üstidin intérpol arqiliq “Qizil tashliq tutush buyruqi” chiqirishigha a'it tepsilatlar marakesh da'iriliri teripidin ashkarilan'ghan bolup, intérpol bu heqte idris hesenning adwokatigha yaki kishilik hoquq teshkilatlirigha ochuq ipade bildürmigen. Nöwette intérpolning xitayning mezkur intérpol nizamnamisige xilapliq qilish qilmishigha qarita konkrét jaza yaki aldini élish tedbiri qollinidighan yaki qollanmaydighanliqi éniq emes iken.
Marakesh da'iriliri teminligen idris hesen heqqidiki “Qizil tashliq tutush buyruqi” ning emeldin qaldurulushigha a'it tepsilatlar, intérpolning xitayning intérpol nizamnamisidiki ikki asasiy maddigha ochuq-ashkara emel qilmighanliqini étirap qilishi hésablinidiken.
Xelq'ara organlar we xelq'ara axbaratning idris hesenning délosigha diqqet qilishi, intérpolning idrisning höjjitini qayta tekshürüshige türtke bolghan. Biraq, nöwette intérpolning qizil tashliq tutush buyruqi tizimlikige xitayning telipi bilen ilin'ghan bashqa Uyghurlarning tekrar tekshürülidighan yaki tekshürülmeydighanliqi éniq emes.
Doklatta éytilishiche, intérpolning “Qizil tashliq tutush buyruqi” ni toxtitishi we emeldin qaldurushi marakeshning idris hesen üstidiki qanuniy tertiplirige héchqandaq tesir körsitelmigen. Chünki marakesh padishahining bash teptishi déloni dawamlashturushni buyrughan. Intérpolning idris hesen heqqidiki “Qizil tashliq tutush buyruqi” ni töt yildin buyan tekshürüp delillimigenliki intérpolning xelq'aradiki étibarigha selbiy tesir körsitidiken. Bixeterlikni qoghdighuchilar teshkilati doklatta intérpolning idris hesenning teqdirige qarita mes'uliyetni üstige almighanliqini eyibligen.
2016-Yili intérpol bash katibat bashqarmisi mexsus köp tereplimilik xizmet guruppisi qurup, her bir qizil tashliq tutush buyruqi telipining intérpolning asasiy qanuni we sanliq melumatlarni bir terep qilish qa'idisi (RPD) ge mas kélidighan-kelmeydighanliqini tekshüridighanliqini jakarlighan. Xitayning idris hesen üstidiki “Qizil tashliq tutush buyruqi” telipi 2017-yili 3-ayda tapshurulghan bolup, intérpolning qanuniy tertipi boyiche, idrisning délosi bu xil tekshürüshtin choqum ötüshi kérek iken. Nöwette idris hesen üstidiki “Qizil tashliq tutush buyruqi” ning intérpol teripidin idris hesen tutulghiche tekshürülmigenlikining sewebi éniq emes iken. Xitayning Uyghurlar üstidiki teleplirining intérpol asasiy nizamnamisige uyghun yaki emeslikini tekshürgen yaki tekshürmigenlikimu kishilerning diqqitini qozghimaqta.
Bixeterlikni qoghdighuchilar teshkilatining mes'uli lawra harif xanim ziyaret telipimizni élxet arqiliq qobul qilip mundaq dédi:
“Marakesh da'irilirining 10-ayning 13-küni b d t ning töt alahide mutexesisige bergen inkasi shuni éniq körsitip bériduki, intérpol idris hesen heqqidiki tutush qararini intérpol nizamnamisining 2-we 3-maddilirigha‚mas kelmeydu‛dep qaralghanliqtin bikar qilghan. Bu maddilar teshkilatni kishilik hoquq heqqidiki omumiy xitabnamige asasen heriket qilishqa, siyasiy, diniy we irqiy jehettin ziyankeshlik qilishqa yol qoymasliqqa mejburlaydu. Eger intérpol idris qolgha élinishtin ilgiri bu shertlerni yaxshi delilligen bolsa bu xil aqiwet kélip chiqmaytti. Idris hesen heqqidiki qizil tashliq tutush buyruqi 2017-yili tarqitilghan. Intérpol buninggha jawab qayturushi kérek.”
Lawra xanim yene mundaq dédi:
“Intérpolgha eza döletler kéler qétimliq omumiy yighinda pursetni ching tutup, xitayning dawamliq siyasiy zulum qilish üchün intérpolni suyi'istémal qilishigha yol qoymasliqi kérek. Insaniyetke qarshi turush jinayiti we dölettiki siyasiy ziyankeshlikler toghrisida konkrét bir qarar maqullinip, buningdin kéyin intérpol nizamnamisige‚mas kelmeydighan‛uqturushlarning tarqitilmasliqigha kapaletlik qilishi kérek.”
Idris hesenning délosigha xelq'ara kechürüm teshkilati, bixeterlikni qoghdighuchilar teshkilati we birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komitéti qatarliq teshkilatlar yéqindin köngül bölüp kéliwatqan bolup, bu ayning béshida marakeshtiki kishilik hoquq teshkilatliri üch adem ewetip idris hesen bilen mexsus körüshtürgen. Idris hesenning adwokatlirining “Uyghur yar fondi” jiddiy qutquzush türining mes'ullirigha bildürüshiche, mexsus körüshüshtin kéyin, marakesh da'irilirining idris hesen'ge bolghan pozitsiyesi xélila özgergen bolup, adwokat bu qétimqi sotta idris hesenning qoyup bérilish éhtimalliqining yuqiriliqini éytqan. Ularning éytishiche, marakesh hökümitining qanuniy tertipliri boyiche bolghanda, sotni üch qétimdin oshuq kéchiktürgili bolmaydighan bolup, bu qétimliq sotta idris hesenning qoyup bérilish éhtimalliqi yuqiri iken.
“Uyghur yar fondi” jiddiy qutquzush türining mes'ulliridin batur qaraxanli ziyaritimizni qobul qilip, marakesh da'irilirige chaqiriq qildi.
Idris hesenning ayali buzeynur xanim ziyaritimizni qobul qilip, marakesh da'iriliridin yoldishi idris hesenni qoyup bérishini telep qildi.
Kompyutér inzhénéri idris hesen 19-iyul küni xitay hökümitining telipi bilen kasabilanka ayrodromida marakesh dölet xewpsizliki saqchiliri teripidin qolgha élin'ghan bolup, idris hesenning tunji soti 12-awghust küni échilghanidi. Xitay hökümiti munasiwetlik eyibnamilerni marakesh edliye tarmaqlirigha yetküzüp bermigenliki üchün sot üch qétim kéchiktürülgen bolup, 27-öktebir küni idris hesenning soti qayta échilidiken.