B d t ning ten jazasigha qarshi komitéti idris hesenni xitaygha qayturushqa qarshi waqitliq tedbir qollandi

Muxbirimiz erkin
2021.12.20
Marakesh soti idris hesenni xitaygha qayturup bérish toghriliq qarar chiqarghan Kompyutér inzhénéri we Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi idris hesen ependi marakeshke méngishtin burun. 2021-Yili iyul, türkiye.
RFA/Azigh

B d t kishilik hoquq kéngishining ten jazasigha qarshi turush komitéti marakesh sot mehkimisining marakeshte tutqunda turiwatqan Uyghur pa'aliyetchi idris hesenni xitaygha qayturup bérishke yéshil chiragh yéqishigha qarshi heriketke ötken. Ten jazasigha qarshi turush komitéti ötken heptining axiri idris hesenning délosigha ariliship, özining xelq'ara ehdinamilerdiki waqitliq tedbir qollinish méxanizmini ishqa salghan.

Melum bolushiche, marakesh b d t ten jazasigha qarshi turush ehdinamisige imza qoyghan dölet bolush süpitide b d t ten jazasigha qarshi turush komitétining idris hesenni xitaygha qayturushni waqitliq toxtitish toghrisidiki telipige 6 ay ichide jawab bérishi kérek iken.

Ten jazasigha qarshi turush komitéti 16-dékabir marakesh da'irlirigha yollighan telepnamiside “Her qandaq bir döletning herqandaq kishini qayturulidighan dölette qiyin-qistaqqa uchrash xewpige duch kélidighanliqigha a'it ‛mahiyetlik asasi‚ bolghan haman, öz zéminidin qoghlap chiqirish, qayturush yaki bashqa shekillerde yötkeshke hoquqi hoquqi yoqluqi” eskertilgen.

Ten jazasigha qarshi turush komitétining éytishiche, marakeshning idris hesenni xitaygha qayturush qarari “Shexske qarita herqandaq shekildiki bahalash élip barmighan, xewpni dengsep baqmighan ehwalda élin'ghan” bolup, bu “Xelq'ara hoquq we musapirlar qanunidiki mutleq qayturushqa bolmaydighanliqqa a'it belgilimilerge ochuq-ashkara xilapliq qilish” hésablinidiken. B d t ning ten jazasigha qarshi turush komitéti özlirining waqitliq tedbir élish méxanizmini “Kishilik hoquq qoghdighuchilirini mudapi'e qilish teshkilati” bilen “Ottura-sherq we shimaliy afriqa kishilik hoquq guruppisi” ning telipige bina'en ishqa salghan.

“Kishilik hoquq qoghdighuchilirini mudapi'e qilish teshkilati” ning pa'aliyet ishliri diréktori lawra xartning körsitishiche, marakeshning b d t ten jazasigha qarshi turush ehdinamisige imza qoyghan bir dölet bolush süpitide bu komitétning telipige emel qilish mejburiyiti bar iken.

Lawra xart 20-dékabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Biz bu telepni ten qazasigha qarshi turush komitétigha sun'ghan. Elwette, biz bu komitétning bu qarargha kélishidin bek xushal bolduq. Buningda b d t diki bashqa mutexessislermu eger u xitaygha qayturulsa zor xewpke uchraydighanliqi éniq ikenlikini bildürdi. Mana emdi marakesh qanuni jehettin ten jazasigha qarshi turush komitétining waqitliq tedbirige emel qilish mes'uliyiti bar. Shunga biz marakeshning xelq'ara mejburiyitini ada qilip, sotning qararini ijra qilishni toxtitishni, b d t ten jazasigha qarshi turush komitétining délo ‍üstidin toluq tekshürüsh élip bérishigha hemkarlishishini ümid qilimiz.”

Bu yil 7-ayda marakeshning kasabilanka xelq'ara ayrodromida tutup qélin'ghan idris hesen, marakesh sotida sotlan'ghan. Uning soti yéqinqi 5 ay ichide 5 qétim kéchiktürülgen. Intérpol yeni xelq'ara saqchi teshkilati uninggha chiqarghan qizil tashliq tutush buyruqini bikar qilghan bolsimu, biraq marakesh erziyet soti ötken hepte höküm chiqirip, uning xitaygha qayturulushigha yéshil chiragh yaqqan. Erziyet sotining qarari axirqi höküm bolup, buning yuqiri derijilik marakesh sot mehkimilirige erz qilish yoli étilgen.

Idris hesenning marakesh-xitay arisidiki almashturush kélishimige asasen xitaygha ötküzüp bérilish xewpi waqit mesilisige aylan'ghan. Buning bilen bu délodiki birdin bir ümid b d t kishilik hoquq mixanizimida qalghan. B d t ten jazasigha qarshi turush komitéti bu ehwalda waqitliq tedbir qollan'ghan idi. “Kishilik hoquq qoghdighuchilirini mudapi'e qilish teshkilati” diki lawra xartning éytishiche, döletler arisidiki öz-ara ötküzüp bérish yaki diplomatik kapaletler bu döletlerni xelq'ara kishilik hoquq we musapirlar qanunlirida üstige alghan mejburiyitidin xali qilmaydiken.

Lawra xart mundaq deydu: “Yaq, méning yaq déginim, döletler arisidiki ‍öz'ara kélishimler ularning xelq'ara ehdinamilerde üstige alghan mejburiyetliridin xali qilmaydu. Emeliyette 4 neper b d t musteqil mutexessisining ‍ötken heptidiki bayanatini oqusingizmu nu nuqta alahide tekitlen'gen. Uningda mutexessisler döletler arisidiki öz'ara ötküzüp bérish yaki diplomatik kapaletler bu döletlerni ularning xelq'ara kishilik hoquq we musapirlar qanunida üstige alghan mejburiyetliridin, bolupmu qayturmasliq prinsipliridiki mejburiyitidin xali qilmaydighanliqini tekitligen”.

Biz 20-dékabir marakeshning washin'gtondiki elchixanisi we b d t ten jazasigha qarshi turush komitéti bilen alaqileshken bolsaqmu, biraq marakesh elchixanisining axbarat emeldari téléfonimizni almidi. B d t ten jazasigha qarshi turush komitéti so'alimizgha jawab bérishke tirishidighanliqini éytqan bolsimu, lékin hazirgha qeder inkas kelmidi. Biz yene idris hesenning marakeshlik adwokati alaqileshtuq. Adwokat milod kandil, marakeshning idris hesenni xitaygha ötküzüp bérish-bermeslikni téxi qarar qilmighanliqi, lékin mesilining “Müshkül” ikenlikini bildürdi.

Milod kandil terjimanning wastisida mundaq deydu: “Qara téxi élinmidi. Biz b d t ning telipige qarita pikir bildürmeymiz. Buninggha qarita bizning héchqandaq jawabimiz yoq. Lékin mesile müshkül”.

U néme üchün mesilini bundaq müshkül, dep qaraydighanliqi heqqidiki so'alimizgha “Chünki, buninggha qarita bizning pikir bildürüshimiz yaki jawab bérishimiz müshkül. Yeni biz qandaq bolidighanliqini bilmeymiz” dep körsetti.

Nöwette, marakeshning b d t ten jazasigha qarshi turush komitétining telipige qachan we qandaq qawap béridighanliqi melum emes. Lékin “Kishilik hoquq qoghdighuchilirini mudapi'e qilish teshkilati” diki lawra xartning éytishiche, marakesh b d t gha 6 ay ichide jawab bérishi kérek iken. U, idris hesenning shuninggha qeder dawamliq tutup turulushi mumkinlikini bildürdi.

Lawra xart mundaq deydu: “Ular(marakeshning) 6 ay ichide jawab bérishini kütidu. Chünki, hazir ten jazasigha qarshi turush komitéti toluq bahalash élip bériwatidu. Komitét uning jawab bérishini telep qilip bezi jiddiy so'allirini ewetidu. Ularning buninggha jawab bérishi üchün 6 ay waqti bar. Bu 6 ay ichide komitét bir qarargha kelgüche idris we bashqa kishiler dawamliq türmide tutup turulidu. Biraq hazirdin tartip biz hel qilishqa tégishlik yene bir mesile, marakesh hökümitining ten jazasigha qarshi turush komitétining qararigha emel qilip, uning ötküzüp bérilishidin saqlashtur”.

Idris hesenning délosi xitay hökümiti Uyghurlargha “Irqiy qirghinchiliq” qilinish bilen eyibliniwatqan bir waqitta qattiq ghulghula qozghap, xelq'araliq bir délogha aylan'ghan. Marakesh hökümitining herikiti bezi gherb hökümetliri. Parlamént ezaliri we kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrighan.

Chégrasiz muxbirlar teshkilati 20-dékabir élan qilghan bu heqtiki bayanatida, marakeshning idris hesenni derhal qoyup bérishini telep qilghan. Bayanatta, “Marakesh hökümiti bu ötküzüp bérish telipining siyasiy muddi'asini nezerdin saqit qilalmaydu. Eger idris hesen xitaygha ötküzüp bérilip, jazalashqa uchrisa, bu éghir mes'uliyetni üstige alidu” déyilgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.