Iftixar ‍arsalan bilen söhbet: "Uyghurlar hazir yalghuz emes!"

Uyghur qirghinchiliqi mesilisini chöridigen halda xelq'ara diplomatiye saheside barliqqa kéliwatqan qarimu-qarshiliqlarning biri Uyghurlarni hémaye qilish we xitay hökümitining zulumlirini eyiblesh chuqanliri bilen keng islam dunyasining, jümlidin ottura sherqtiki islam hökümetlirining oxshimighan xelq'araliq sorunlarda ashkara halda xitay hökümitini qollishida eks étishke bashlidi.

Islam dunyasining bu xildiki "Zulumni hémaye qilishi" her sahening keskin tenqidige uchrap kéliwatqan bolup, amérikadiki siyasiy analizchi, qanun penliri dokturi iftixar arsalan ene shu xil tenqidchilerning biri hésaplinidu. Xelq'ara siyaset, islam wehimisi, diniy toqunushlar qatarliq témilar boyiche amérika we yawropa axbarat sahesige bergen ziyaretliride Uyghurlar mesilisini tekitlep kéliwatqan iftixar yéqinqi mexsus söhbitimizde bu heqtiki mesililerge yoshurun'ghan bir qisim amillar heqqide alahide toxtaldi.

Iftixar arsalanning qarishiche, xitay hökümitining iqtisadiy sahediki üstünlükini kozir qilip turup, dunya miqyasida öz tesirini kéngeytishining eng tipik misali islam dunyasigha tedbiqliniwatqan bolup, buningda xitay hökümiti izchil teshebbuskar orunda turup kelmekte iken. Bu menidin alghanda, islam dunyasining xitaygha zor hajiti chüshkenliktek ré'alliq xitay hökümitining zulumlirini "Körünmes" qilip qoymaqta iken.

"Méningche, xitay hökümitining islam dunyasigha bolghan éhtiyaji islam dunyasining xitaygha bolghan ‍éhtiyajidek zor emes. Yene kélip hazir xitay téxi dunyadiki derijidin tashqiri qudret sahibi bolghan ikki döletning biri bolghini yoq. U peqet hazirqi zamandiki qudretlik bolghan döletlerning biri, xalas. Xitayda ‍ene shu xildiki 'desmaye' bolghaniken, uning dunya miqyasida tesir küchini sétiwalalishi tamamen mümkin. Mesilen, alidighan bolsaq, afriqaning özide xitayning tesiri hazir xéli bir yerge bardi. Afriqa döletlirige mensup on nechche xelq'araliq ayrodrom eme'iyette xitay hökümitining igidarchiliqigha ötüp boldi. Xitayning hazirqi tesir küchining kéngiyishi peqet pulning küchidinla boluwatqan ishlar. Buni hergizmu amérikaning tesiri dunya miqyasida barghanséri éship bériwatqanliqtek ré'alliq bilen sélishturush mumkin emes. Shunga xitay hazir pulni topidek sorup pakistan bash minisitirini, türkiyening bash ministirini, shundaqla amérikaliq muxbir jamal qoshuqchini qestlep öltürüwetken bash jinayetchi muhemmed bin salman dégenlerning hemmisini sétiwaldi. Bundaq ehwalda milyonlarche musulman lagérlargha qamilip, étnik tazilashqa, shuningdek irqiy qirghinchiliqqa mehkum boluwatqanda bu islam döletliri tebi'iy halda bir közini qisiwalidu."

Islam dunyasining mushu xildiki Uyghur qirghinchiliqigha süküt qilish mesiliside herqaysi islam elliri rehberlirige bir qisim islam ölimalirining "Asasiy amil bolghan öz xelqimizning menpe'etliri üchün az sandiki Uyghurlarning qurbanliq qilinishi saqlan'ghili bolmaydighan ré'alliq" dégendek menide petiwalarni bériwatqanliqi heqqide türlük pikirler otturigha chiqqan idi. Bu heqte söz bolghanda iftixar arsalan bu heqtiki uchurlarning rast-yalghan bolushidin qet'inezer, islam dinidiki héchqandaq ehkamning bundaq hökümge asas bolmaydighanliqini, emma hazirqi ré'alliqtin élip éytqanda buningdiki "Siyasiy hésawat" ning asasiy amil ikenlikini tilgha aldi.

"Dunyada 57 islam döliti bolsimu ularning teshkilatigha eza bolghan birersimu bu ré'alliqni tilgha élip baqmidi. Bu teshkilatning re'isi bilen ular otturisidimu bu heqte birer emeliy xizmet otturigha chiqmidi. Shunga bu pütünley siyasiy hésawat asasidiki soda. Bolupmu hazirqidek pütün dunya tajisiman wirusining balayi-apetliridin éghir iqtisadiy kirizisqa duch kéliwatqan weziyette 3-dunya ellirige mensup bolghan bu islam döletliri yaki ottura sherqtiki otturahal sewiyidiki memliketler bolsun birdek özlirining iqtisadiy weziyitini ongshiwélish üchün Uyghurlar duch kéliwatqan zulumlarni qet'i 'körmes' boluwalidu. Shunga buningda ölimalarning roli unche chong emes. Chünki musulmanlar üchün ghezebni tallash mewjut emes. Uning eqidisi qeyerde zulum bolsa shuni eyibleshke merkezlishishi lazim. Bu emeliyette undaq qiyin ishmu emes. Chünki islamda allahni söyüsh bilen qoshnisini qedirlesh bir qatarda tekitlinidighan ishlargha mensup. Bundaq bolghanda zulum qilghuchi özining musulman qérindishi bolghan teqdirdimu uni eyiblesh zörür. Emdi bu zulumni qiliwatqanlar zamanimizdiki pul tapqan döletlerdin xitay boluwatidu. Ularning Uyghurlarni dindin tandurmaqchi bolushi, choshqa göshi yéyishke mejburlishi, xitay erlirini hémayisiz ayallarning öylirige orunlashturushi eyni waqitta bosniye musulmanlirining béshigha kelgen külpetler idi. Emdi bizning dewrimizde mushundaq zulumlar boluwatqanda bu zulumning qeyerde bolushidin qet'inezer bizning ashu kishiler bilen qérindash bolush süpitide söz qilishimiz bekmu muhim."

Islam dunyasining Uyghur qirghinchiliqi mesilisige süküt qilishi we amérika bashchiliqidiki bir qisim gherp döletlirining Uyghur qirghinchiliqini alahide küntertipke élip kélishi heqqide söz bolghanda ottura sherq dunyasidiki "Amérika düshmenliki" chüshenchisi tebi'iy halda bu mesilige baghlinip otturigha chiqidu. Shundaqla bir qisim islam döletlirining Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki gherp hökümetlirining bayanatlirini "Islam düshmenlirining musulmanlar jama'itini parchilash süyiqesti" dep körstkenlikimu bu qétimqi söhbitimizde yene bir qétim tekitlendi. Bu heqte söz bolghanda iftixar arsalan nöwettiki Uyghur qirghinchiliqining alliqachan köpligen sahege tonush mesilige aylinip bolghanliqini, shu sewebtin Uyghurlarni hémaye qilish sépige qoshuluwatqanlarning sanimu mas halda éshiwatqanliqini alahide tekitlidi.

"Keng menidiki islam dunyasida közge sighmighan hemmila ishni mushu xildiki 'siyasiy artistlar' gha we ular uyushturghan süyiqestke baghlap qoyidighan ehwal heqiqeten mewjut. Emma hazir Uyghur qirghinchiliqining menbesi xitay hökümiti ijra qiliwatqan zulumda ikenliki köp tereplime yollardin melum boluwatidu. Shungimu xitaydiki olimpik musabiqisini bayqut qilish, Uyghurlarning mejburiy emgikige chétishliq bolghan 'nayki' qatarliq xelq'araliq towar markilirini men'iy qilish herketliri dunyagha yéyiliwatidu. Xelq'araning mushu xildiki türlük bésim herketliri izchil dawam qilsa éniqki buning emeliy ünümi bolidu. Hazir xitay hökümiti pulgha tayinip öz tesirini kéngeytish hemde xelq'aradiki biz dewatqan xitaygha qarshi bésim herketlirini meghlup qilishni közlewatidu. Emma bir kishilik hoquq mesililiri adwukati bolush süpitim bilen shuninggha ishenchim kamilki, heqqaniyet haman ashkara bolidu we zulmetke qarshi üstünlük qazinidu. Bu-qanuniyet. Yene bir yaqtin alghanda hazir Uyghurlar dunya miqyasida yalghuz emes. Men yaki manga oxshighan kishilerla emes, bashqa nurghun kishilermu hazir Uyghurlar üchün kökrek kérip otturigha chiqiwatidu. Bu ishlar yalghuz sözlep qoyush bilenla emes, belki axirqi menzilge yetküche dawam qilidu."

Melum bolushiche, Uyghurlar mesilisi nöwette islam dunyasida deslepki qedemde tonuliwatqan bolup, yéqin kelgüside bu heqte téximu ijabiy ilgirileshlerning wujutqa kélishi ümid qilinmaqta iken.

Buni bésish arqiliq, pikringizni yézing

• Print
• Hembehr
• Ewetish

Barliq pikir - bayanlarni körüsh.

• Bügünki anglitish
• Ilgiriki anglitishlar