Mutexessisler: béyjingdiki “Ikki yighin” gha qatnashqan “Az sanliq millet wekilliri” xelqqe wekillik qilalmaydu

Uyghur aptonom rayondin xitay xelq qurultiyigha kelgen wekiller qurultay yépilish murasimidin kéyin xoshlashmaqta. 2025-Yili 11-mart, béyjing.

Xitayning 4-marttin 9-martqiche béyjingda échilghan xelq qurultiyi we siyasiy kéngesh yighinliri heqqide xitayning hökümet taratquliri we xitaygha mayil döletler xitay hökümitini maxtaydighan xewerlerni bermekte. Emma gherb döletliridiki musteqil taratqularda, xitayning mezkur ikki yighini we yighinda otturigha qoyulghan siyasetler heqqide perqliq xewerler bérilmekte.

“Amérika birleshme agéntliqi” ning 10-marttiki xewiride, béyjingdiki ikki yighin'gha özlirining milliy kiyimliri bilen qatnashqan “Az sanliq millet wekilliri” ning, “Xitayda hemme milletler barawer” dégen teshwiqat éhtiyajidin yighin'gha qatnashturulghan bolsimu, emeliyette xitaydiki az sanliq milletlerning assimilyatsiye siyasiti astida yashawatqanliqi yorutulghan.

Xewerde yighin'gha qatnashqan az sanliq millet wekillirining xitaydiki az sanliq milletlerning heqiqiy ehwalini körsetmeydighanliqi tekitlinip, mundaq déyilgen: “Xitayda pütün memlikettiki 56 milletning hemmisi barawer déyilidu, bu xitay kommunistik partiyesining hakimiyet yürgüzüsh métodining biridur. Emma qandaqla bolmisun, köp sanliqni teshkil qilidighan xitaylar nechche ming yil ilgiriki siyaset we iqtisadi qurulmisigha warisliq qilghan. Bügünki künde xitaylar yenila dölet nopusining texminen %92 ni igileydu”.

Xewerde yene, xitaydiki bezi milletlerning, mesilen manjularning alliqachan assimilyatsiye bolup ketkenliki tilgha élinip: “Manjular seddichin sépilining ichige kirip, xitayda 300 yil hökümran bolghan, emma ular xitaylar hakimiyetni qolgha alghan 1-jumhuriyet mezgildila aghdurup tashlinip yoqitildi” déyilgen.

Amérikadiki tunggan analizchi ma jü ependi we türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, tarix penliri doktori erkin ekremning bildürüshiche, xitay hökümitining atalmish “Milliy barawerlik siyasiti” xitay hakimiyitini mustehkemleshning siyasiy wasitisige aylan'ghan. Xitayda gerche “Barliq milletler barawer. Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletler milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqigha ige” déyilsimu, emeliyette bu xelqler xitayda ezeldin “Yerlik aptonomiye hoquqi” we “Milliy barawerlik” hoquqigha ige bolmighan.

Ma jü xitayning yilda échilidighan ikki yighini we milliy barawerlik siyasiti heqqide mundaq dédi: “Xitay hökümiti ikki yighin namidiki bundaq yighinlarni échish arqiliq, xitay kompartiye hökümitining köp menbelik hökümet ikenlikini, xitayda milletlerning köp xilliqini, medeniyetning köp xil we renggareng ikenlikini namayan qilishqa urunmaqta. Emeliyette bu xitay kompartiye hökümiti qurulghandin bashlap, yürgüzülüp kéliwatqan eng chong aldamchiliq siyasiti.”

Ma jü ependi sözini dawam qilip, amérika birleshme agéntliqida bundaq bir xewerning élan qilinishidin, xitay hökümitining bu xil neyrengwazliq siyasetlirining uning teshwiqatigha ishinidighanlarni aldiyalisimu, emma gherbtiki musteqil taratqularni aldiyalmighanliqini körüshke bolidighanliqini eskertti.

Ma jü ependi yighin'gha milliy kiyimlirini kiyip qatnashqan atalmish az sanliq millet wekillirining arqisigha yoshurun'ghan milliy basturush siyasiti heqqide toxtaldi. Uning bildürüshiche, xitayda az sanliq milletler izchil halda diniy étiqad we bashqa cheklimilerge üzlüksiz uchrap kelgen. Bolupmu islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlarni merkez qilghan türkiy xelqler, tungganlar, budda dinigha étiqad qilidighan tibetlerning diniy étiqadi, milliy örp-adetliri basturush nishani qilin'ghan.

Ma jü ependining bildürüshiche, xitay kompartiye hökümiti milletlerni idare qilish siyasitide, sabiq sowét ittipaqining milletler siyasitidin örnek alghan, shundaqla tarixtiki xitay sulalilirining “Bashqa milletlerni chetke qéqish, qoshuwélish yaki yoqitish” en'enisigimu warisliq qilghan.

Ma jü ependi xitayda “Az sanliq millet” dep atalghan Uyghur, tibet, mongghul qatarliqlarning ehwalidin, xitay bolmighan milletlerning échinishliq qismetlirini körüshke bolidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Elwette xitay kompartiyesining qilmishlirini Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq weziyitidin körüp turuptimiz. Undin bashqa nöwette assimilyatsiye qilip yoqitiliwatqan mongghullar, basturuluwatqan tibetler, diniy étiqadi yoqitiliwatqan tungganlar we bashqa barliq az sanliq milletler duchar bolghan mejburiy “Xitaylashturush” siyasitidin uni körüwalalaymiz”.

Doktor erkin ekrem ependining qarishiche, xitayda “Milletler barawer” xahishi mewjut emes. Xitay hökümranlirining kéngeymichilik siyasiti tarixidin qarighanda, xitay mutepekkuri kungzi dewridila özige oxshimaydighan bashqa milletlerni assimilyatsiye qilip yoqitish terghib qilin'ghan.

Erkin ekrem ependi yene xitay hökümiti hakimiyet tutqandin kéyin élan qilghan atalmish “Milliy térritoriyelik aptonomiye siyasiti” heqqide toxtaldi.

Uning tekitlishiche, xitay döliti qanun döliti bolmighini üchün, uning öz hökümranliqini mustehkemlesh üchün tüzüp chiqilghan atalmish milliy aptonomiye we milletler barawerlik siyasetliri peqet qeghez yüzidila mewjut bolup, emeliyette héchqachan ijra qilinmaydiken. Her yili béyjingda xelq qurultiyi we siyasiy kéngesh yighinliri échilip tursimu, uninggha qatnishidighan az sanliq millet emeldarliri we wekilliri xitay hökümiti teripidin békitilgini üchün, ular héchqachan xelqning iradisige wekillik qilmaydiken, shunga xitay dölitide milliy barawerlikmu mewjut emes iken.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.