Ilham toxti heqqidiki tor söhbet yighinida uning türmidiki oqughuchilirining hazirqi ehwali sürüshte qilindi

Muxbirimiz méhriban
2020-09-25

Uyghur ziyaliysi ilham toxti xitay hökümiti teripidin tutqun qilin'ghanliqining 5 yilliqining xatirisi. 2019-Yili 15-yanwar.

RFA

23-Séntebir échilghan "Ilham toxti xitay türmisige mehkum qilin'ghanliqining 6-yilida" namliq in'gliz tilida uyushturulghan tor söhbet yighinda ilham toxtining nöwettiki ehwalini sürüshte qilish asasiy téma boldi.

Yighin'gha norwégiyedin qatnashqan pa'aliyetchi abduweli ayup ependi awwal ilham toxtigha oxshash Uyghur serxillirining tutqundiki ehwalini dawamliq sürüshtürüshning muhimliqini tekitlidi.

Abduweli ayup ependi sözide yene ilham toxti bilen bingtu'enning Uyghur diyaridiki bayliqlarni igiliwélishi, Uyghurlardiki éghir ishsizliq mesilisi qatarliqlar heqqide özining köp qétim söhbette bolghanliqini eslep ötti. U yene ilham toxtining xitay hökümiti dégendek: "Ziddiyet peyda qilghuchi" emes, belki xitay hökümiti we xitay köchmenliri bilen Uyghurlar arisidiki zidyetlerni hel qilishqa tirishqan shexs ikenlikini bildürdi.

Yighindin kéyin abduwéli ependi ayrim ziyaritimizni qobul qilip, özining 1992-yili béyjinggha oqushqa barghan chéghida ilham toxti ependi bilen tonushqanliqini we bu jeryanda Uyghurlarning ehwali toghriliq uning bilen köp qétim pikirleshkenlikini, shundaqla bezi pa'aliyetlerde bolghanliqini eslep ötti.

Bu qétimliq tor söhbet yighinida yene 2014-yili 15-yanwar küni ilham toxti bilen bir mezgilde tutqun qilin'ghan 7 neper oqughuchining türmidiki ehwalini sürüshte qilishmu tilgha alahide élindi. Bu mesile mariy holisman xanim teripidin yighin axiridiki so'al-jawab basquchida otturigha qoyuldi.

Mariy holsmen xanim eyni chaghda xelq'arada ilham toxti bilen birlikte tutqun qilin'ghan oqughuchilarning iz-dérikini qilish yéterlik bolmighanliqini tekitlep, bu oqughuchilar heqqide hazir qandaq yéngi uchurlarning barliqini soridi.

Mari holsmen xanimning bu so'aligha abduweli ayup ependi we ilham toxtining qizi jewher jawab berdi.

Abduweli ayup ependi ilham toxtining oqughuchiliridin mutellip imin, atikem emet, ekber imin qatarliqlarning türmide ikenliki heqqide bezi melumatlargha érishken bolsimu, emma ularning kéyinki ehwali heqqide bashqa melumatlarning yoqluqini bildürdi.

Jewher ilham dadisi ilham toxtining oqughuchiliridin abduqéyum we yizu millitidin bolghan lo famililik oqughuchisining ehwali heqqide deslepki mezgillerde özining bezi uchurlargha érishkenlikini bildürdi.

2014-Yili 15-yanwar küni ilham toxti béyjingdiki öyidin tutqun qilin'ghanda, uning 2004-yili qurghan "Uyghurbiz" torida xalisane tor bashqurush xizmitide bolghan we bu torda aktip maqale élan qilghan 7 neper oqughuchimu uning bilen bir mezgilde tutun qilin'ghan idi.

Shu waqitta béyjing milletler uniwérsitétida oquwatqan bu oqughuchilardin perhat xalmurat, shöhret nijat, ekber imin, abduqéyum, law yü wéy(yizu millitidin) qatarliq 5 oqughuchi béyjingda tutqun qilin'ghan. Ilham toxtining "Uyghurbiz" torida köp qétim maqale élan qilghan mutellip imin we uning qiz dosti atikem rozi ikkiylen xoten we aqsuda tutqun qilin'ghan. Emma bu oqughuchilar sotlan'ghandin kéyin, ularning türmidiki ehwali hazirghiche éniq emes.

Yighindin kéyin abduweli ayup ependi ziyaritimizni qobul qilip, bu oqughuchilar heqqide 2016-yili özi igiligen bezi ehwallarni anglitip ötti.

Eyni chaghda ashkarilan'ghan uchurlardin melum bolushiche, ilham toxtining oqughuchiliridin mutellip imin 2013-yili türkiye istanbulda magistir aspirantliqida oquwatqan mezgilide xitay hökümiti uning qiz dosti atikem rozigha pasport béjirip bermigen. Buning bilen u qiz dostini körüsh we yurti xoten'ge tughqan yoqlash üchün kelgen. U shu qétim istanbulgha qaytish sepiride béyjing ayrodromida tutqun qilin'ghan. U deslep 79 kün qamaqta yatqandin kéyin, bir mezgil qoyup bérilgen. Emma da'iriler uning türkiyege qaytip dawamliq oqushigha ruxset qilmighan. 2014-Yili15-yanwar küni ilham toxti béyjingdin tutqun qilin'ghan küni mutellip iminmu yurti xotende, uning qiz dosti atikem rozi aqsuda tutqun qilin'ghan.

2014-Yili 23-séntebirdiki ilham toxtini sotlash yighinida ilham toxti bilen bir künde tutqun qilin'ghan oqughuchilarning türmidiki mejburiy iqrari delil-ispat süpitide sotta otturigha qoyulghan. Sottin kéyin, bularning ichidiki perhat xalmurat, shöhret nijat qatarliq ikki Uyghur oqughuchi bilen lo yüwéy isimlik bir yizu oqughuchi téléwiziye ékranigha chiqirilip, ilham toxtini eyibleshke mejburlan'ghan.

2014-Yili 9-ayning 23-küni ilham toxti üstidin sot échilghandin kéyin, bu 7 neper oqughuchi üstidinmu ilgiri-kéyin türme ichidila yépiq sot échilghan. 2014-Yili 12-ayda ularning töwini 7 yilliq, yuqirisi 10 yildin yuqiri qamaq jazalirigha höküm qilin'ghan. Bu uchurlar ilham toxtining adwokati li fangping we lyu shawyüen qatarliqlar teripidin ashkarilan'ghan idi.