Ilham toxtining muddetsiz késilgenlikining 9-yilliqida uning hayat-mamatliqi küchlük so'al peyda qilmaqta
2023.09.25

23-Séntebir küni, xitay merkizi milletler uniwérsitétining sabiq dotsénti ilham toxtining xitay hökümiti teripidin bölgünchilik bilen eyiblinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghinigha 9 yil bolghan xatire kündur. 2014-Yili 15-yanwar béyjingda tutqun qilin'ghan ilham toxti shu yili 23-séntebir küni ürümchidiki ottura xelq sot mehkimiside sotlinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanidi.
Uning ömürlük qamaq hayatining 9-yiligha kelgen mushu künlerde uning ehwaligha köngül bölüwatqanlarning eng chong endishisi uning hayat yaki emesliki bolup qalghan. Xitay hökümiti 2017-yilidin bashlap ilham toxtining a'ile tawabi'atlirining uni türmide ziyaret qilishini chekligen bolup, tashqi dunyaning uning bilen bolghan barliq alaqisi üzülgen. Hazir uning aqiwiti, salametlik ehwali hetta hayatta yaki emeslikimu éniq emes. Ilham toxtining qizi jewher ilham bügün radiyomizgha qilghan sözide mana bu endishisini tilgha élip, biz héch bolmighanda uning türmide hayatliqini bilishimiz kérek, dédi. U mundaq dédi: “Dadam muddetsiz késilgendin kéyin yeni 2014-yilidin 2017-yilighiche a'ilidikilerning uni her 3 ayda bir qétim körüshige ruxset qilin'ghan, biraq 2017-yilidin kéyin bu pütünley toxtidi. Biz shundin béri dadam heqqide héchqandaq xewer alalmiduq. Biz hazir u türmide saqmu-emesmu, aghrip qaldimu we hetta ölüp kettimu bilmeymiz. Méning ikki inim we men dadamni bek séghinduq. Xitay hökümiti héch bolmighanda méning ikki inimning dadam bilen körüshüshige ruxset qilishi kérek. Biz héch bolmighanda dadamning hayat yaki emeslikini bilishimiz kérek”.
Ilham toxtining türmide qandaq weziyette ikenliki, uning aqiwitining néme bolghanliqi bu yil gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash herikiti” teshkilati 23-séntebir küni uyushturghan tor söhbet yighininingmu merkizi témisi bolghan. Mezkur yighindiki söz qilghuchilarning biri bolghan yawropa parlaméntining ezasi réynxard bütikofér (Reinhard Bütikofer) ning yighindiki sözidin qarighanda ilham toxtining aqiwiti heqqidiki gumanlarning qattiq küchiyishige seweb bolghan yene bir weqe bu yil ötküzülgen yawropa ittipaqi-xitay kishilik hoquq diyalogida yüz bergen. 2019-Yili toxtap qalghan yawropa ittipaqi-xitay kishilik hoquq diyalogi 4 yil aridin kéyin bu yil tunji qétim ötküzülgen idi. Uchrishishta yawropa wekilliri xitay tereptin ilham toxtining salametlik ehwali, uning hayatta yaki emesliki, hayat bolsa uning hazir qaysi türmide jaza mudditini ötewatqanliqini sorighan. Biraq xitay terepning jawabi mutleq süküt qilish bolghan. Ular bu heqte ya heq ya yaq démey, ilham toxti heqqidiki so'allargha jawab bérishni keskin ret qilghan.
Ilham toxtigha oxshash Uyghur ziyaliylirining ehwalini yéqindin közitip kéliwatqan, firansiyelik sinolog, proféssor mariy xolzman radiyomizgha qilghan sözide xitayning bu herikitini “Haqaret” dep körsetti. U mundaq dédi:
“Yawropa ittipaqining ilham toxti heqqidiki so'aligha xitay terep bir éghizmu ipade bildürmigen. Ular hetta yalghanlardin bolsimu bir jawab bermigen. Men buni yawropa ittipaqigha qilin'ghan bir haqaret, dep qaraymen”.
Ilham toxtini qollash guruppisining bashliqi enwerjan ependining radiyomizgha déyishiche, ilham toxtining aqiwiti hazir intayin gumanliq bolup, xelq'ara jama'et buninggha qattiq diqqet qilishi kérekken. U sözide mundaq dédi: “Xitay hökümiti ilham toxitini a'ilisi bilen körüshtürmigen we hem yawropa ittipaqi wekillirining so'allirigha bir éghizmu jawab bermigen iken, u halda bu yerde bir mesile barliqini körsitidu. Biz bu yilliq yighinimizning témisinimu ‛ilham toxti hayatmu‚ dep qoyduq. Biz bundin kéyinki xizmetlirimizdimu buni asasiy nuqta qilimiz”.
Enwerjan ependi ilham toxtining aqiwitini sürüshtürüshte bolupmu yawropa ittipaqi alahide aktip bolushi lazim, dédi. U mundaq dédi: “Ilham toxti yawropa ittipaqining eng nopuzluq kishilik hoquq mukapati bolghan saxarow mukapatigha érishken shexs bolghan iken, u halda yawropa ittipaqining uning aqiwitini sürüshtürüsh mes'uliyiti bar”.
Dunya Uyghur qurultiyi 25-séntebir küni ilham toxtining tutqundiki türme hayatining 9 yilliqi munasiwiti bilen élan qilghan bayanatida ilham toxti we shuninggha oxshash türmige qamalghan Uyghur ziyaliylirining aqiwitini aldimizdiki aylarda b d t ning xitayning kishilik hoquq ehwaligha uniwérsal qarap chiqish yighinida (Universal Periodic Review on China) otturigha qoyushni telep qilghan. Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa bayanattiki sözide “Ilham toxtigha bérilgen ömürlük qamaq jazasi sherqiy türkistanda yolgha qoyulghan keng kölemlik tutqun we basturush siyasitining tunji belgisi idi. Uning teqdiri pütkül Uyghur jem'iyitige emdi tinch we mötidil awazlarningmu qobul qilinmaydighanliqi heqqide bérilgen agahlandurush boldi” dégen.
Ilham toxti ependining ömürlük qamaq jazasigha höküm qilinishining 9 yilliq xatire küni del xitayning Uyghur élidiki keng kölemlik tutqunida ghayib qilin'ghan yene bir ziyaliy, yeni shinjang uniwérsitétining proféssori, doktor rahile dawutning ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi delillen'gen mezgilge toghra kelgenidi. Dunya Uyghur qurultiyi bayanatida rahile dawut we ilham toxtining ortaq teqdirini eslitip turup, dunya jama'itining tutqundiki barliq Uyghur ziyaliylirining teqdirige köngül bölüshini telep qilghan, xitay hökümitini ularni shertsiz qoyup bérishke chaqirghan.
Proféssor mariy xolzman (Marie Holzman) mu radiyomizgha qilghan sözide Uyghur ziyaliyliri uchrighan qismetlerning her pursette, her yerde tekitlinishi lazimliqini, ularning untulup qalmasliqi lazimliqini bildürdi. U radiyomizgha qilghan sözide mundaq dédi: “Xitay hökümitining ilham toxti we rahile dawutqa oxshash yétishken, qabiliyetlik, öz millitige tesir körsiteleydighan, jem'iyetke, öz döliti we hetta chet'ellerde tesir peyda qilalaydighan kishilerni aldi bilen yoqitiwatqanliqini körüwatimiz. Bu méni tolimu bek azablimaqta. Shunga biz her pursette, her jayda ularni tilgha élishimiz kérek. Biz eger yawropada turup kishilik hoquqni tekitlimisek, zalim déktatorlar jasaret toplaydu, küchiyidu. Biz her waqit ulargha ‛bu biz arzu qilidighan dunya emes‚, déyelishimiz kérek”.
Amérika dölet mejlisi qarmiqidiki xitay ishliri komitéti bu munasiwet bilen élan qilghan bayanatida “Xitay hökümitini Uyghur élidiki Uyghur qatarliq milletlerge qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasitining bir qismi süpitide türmige tashlan'ghan we awazi öchürülgen ilham toxtini derhal qoyuwétishke” chaqirghan. Ular bayanatida yene “Ilham toxti mesilisi we xitayning Uyghur élida sadir qiliwatqan wehshiylikliri xitaygha bériwatqan herbir amérika hökümet emeldari we mejlis ezasi otturigha qoyidighan tunji téma bolushi kérek” dep eskertken.