20-21-январ күнлири хитай һөкүмити тәрипидин муддәтсиз қамаққа һөкүм қилинған уйғур сәрхили илһам тохтини тонуштуруш үчүн «илһам тохтини қоллаш гурупписи» мәсули әнвәрҗан әпәнди әнқәрәдә муһим учришишларни елип барди. Әнвәрҗан әпәнди учришишлириниң һәммисидә түрк һөкүмитидин, түркийәдики һәр қайси партийәләрдин, парламент әзалиридин вә зиялийлиридин «уйғур сәрхили илһам тохти түрмидин қоюп берилсун» мавзулуқ долқун қозғашни тәләп қилди.
У, әнқәрә зияритидә һакимийәт бешидики адаләт вә тәрәққият партийәсиниң парламенттики гуруппа мәсули наҗи бостанчи әпәнди, ийи, йәни «яхши» партийәси муавин рәиси ахмәт камил әрозан әпәнди, парламент әзаси үмит өздағ әпәнди, парламент әзаси исмайил қонҗуқ әпәнди, йәнә парламенттики әң чоң өктичи партийә болған җумһурийәт хәлқ партийәсиниң муавин рәиси әхмәт үнлү чәвикөз әпәнди, парламент әзаси мустафа йәнәроғлу әпәндиләр билән учришип илһам тохтиниң қоюп берилиши үчүн уни қоллишини тәләп қилди. Әнвәр җан әпәнди булар тоғрилиқ бизгә мәлумат бәрди.
Илһам тохти 2004-йили өзи тәсис қилған «уйғур биз» торида дәсләпки мәзгилләрдә мақалә елан қилиш, нутуқ сөзләш йоллири арқилиқ, уйғурларниң хитай хәлқи билән болған баравәрликини вә уйғурларға хитайниң мунасивәтлик қанунлирида бериш вәдә қилинған аптономийәлик қануний һәқ-һоқуқлирини ашкара тәләп қилишни давамлаштурғаниди. Болупму у 2008-йили хитайда ечилған олимпик тәнһәрикәт йиғини вә 2009-йили үрүмчидә йүз бәргән «5-июл қирғинчилиқи» дин кейин у хәлқара таратқуларниң зияритини қобул қилиш қатарлиқ түрлүк йоллар арқилиқ хитайдики аз санлиқ милләтләрниң, болупму уйғурларниң қануний һәқ-һоқуқлирини тәләп қилғаниди. У буни 2014-йили 15-январ тутқун қилинғанға қәдәр давамлаштуруп кәлгәниди. Әнвәр җан әпәнди түрк рәһбәрләргә нуқтилиқ һалда илһам тохтиниң бу иш-излирини аңлатти.
«Илһам тохтини қоллаш гурупписи» мәсули әнвәрҗан әпәнди һакимийәт бешидики адаләт вә тәрәққият партийәси, түркийә парламентидики әң чоң өктичи партийә рәһбәрлири билән елип барған учришишларда уларға нуқтилиқ һалда җаза лагерлири мәсилиси билән илһам тохти мәсилисини аңлатқанлиқини, улардин иҗабий җаваб алғанлиқини баян қилди.
Әнвәрҗан әпәнди сөзиниң ахирида 20-21-январ күнлири әнқәрәдә елип барған учришишлириниң уйғур дәвасини охшимайдиған нуқтидин түрк сиясәтчилиригә аңлитишта пайдилиқ болғанлиқини изаһлиди.
2015-Йили түркийәдә «илһам тохти вә хитай мәсилиси» намлиқ китаб нәшр қилинған болсиму, әмма түркийәдә илһам тохти анчә тонулмиғаниди. Мәзкур китабни нәшргә тәйярлиған уйғур тәтқиқатчи вә паалийәтчи һамут гөктүрк әпәнди илһам тохтиниң һазирғичә түркийәдә икки мукапатқа еришкәнликини, уни түркийәдә яхши тонуштуруш керәкликини баян қилди.
Илһам тохти 2014-йили15-январ күни бейҗиңдики өйидин тутқун қилинип, аридин тоққуз ай өткәндин кейин, йәни 23-сентәбир күни үрүмчидики оттура сот тәрипидин «дөләтни парчилашқа қутратқулуқ қилиш» җинайити билән өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинған иди. Илһам тохти тутқун қилинғандин кейин хәлқара аммиви тәшкилатлар хитай һөкүмитиниң уни шәртсиз қоюп беришини тәләп қилип кәлмәктә. Илһам тохти әпәнди тутқун қилинғандин буян илгири-кейин болуп, хәлқарадики даңлиқ кишилик һоқуқ мукапатлиридин «барбара голдсимис әркин йезиш мукапати», «мартен әнналис кишилик һоқуқ мукапати» вә «сахароф әркинлик мукапати» ға қатарлиқ бирқанчилиған мукапатларға еришти. Илһам тохти 2019-йилиниң бешида америка дөләт мәҗлисидики муһим сиясий әрбаблар тәрипидин 2019-йиллиқ «нобел тинчлиқ мукапати» ға намзатлиққа көрситилгәниди.
