Ilham toxti muddetsiz qamaqqa höküm qilin'ghanliqining 10-yilida uni shertsiz qoyup bérish sadaliri kücheymekte

Xitay hökümitining muddetsiz qamaq jazasi mudditini ötewatqan Uyghur ziyaliysi ilham toxtighan atap ishlen'gen karton. 2024-Yili yanwar.

Ilham toxti xitay türmiside muddetsiz jaza mudditi ötewatqinigha 10 yil tolghan bügünki künde, xelq'ara jem'iyetning uni shertsiz qoyup bérish heqqidiki sadaliri barghanséri kücheymekte.

Béyjingdiki merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, iqtisadshunas ilham toxti 2014-yili 1-ayning 15-küni béyjingdiki öyidin tutup kétilip, shu yili 9-ayning-23-küni ürümchi ottura sot mehkimisi teripidin “Bölgünchilik” we “Döletni parchilash” jinayiti bilen muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan idi.

Ilham toxti ömürlük qamaq jazasigha höküm qilinip xitay türmiside jaza mudditi ötewatqan 10 yildin buyan, u wijdan mehbusi süpitide gherb démokratik döletliride “Öz millitining erkinliki üchün küresh qilghan qehriman” dep teriplinip keldi. Yéqinqi yillarda u “Saxarof erkinlik mukapati” qatarliq 10 din artuq xelq'araliq kishilik hoquq mukapati bilen mukapatlandi؛ birqanche qétim “Nobél tinchliq mukapati” gha namzatliqqa körsitildi. Gherb démokratik döletliridiki kishilik hoquq teshkilatliri we hökümetler izchil halda xitay hökümitidin uni shertsiz qoyup bérishni telep qilip keldi.

Bu yil, yeni ilham toxti tutqun qilin'ghanliqining 10 yilliqi munasiwiti bilen “Xelq'ara kechürüm teshkilati”, “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” we “Ilham toxtini qollash guruppisi” qatarliq köpligen teshkilatlar bayanat élan qilip, xitay hökümitidin ilham toxtini qoyup bérishni telep qildi. Ilham toxtining amérikadiki qizi jewher ilhammu musteqil taratqularning ziyaritini qobul qilip, xitay hökümitining dadisi ilham toxtigha erkinlik bérishi kéreklikini tekitlidi.

 “Xelq'ara kechürüm teshkilati” xitayning bu yilliq “Tawuz chaghini”, yeni “Aytoqach bayrimi” mezgilide élan qilghan bayanatida, “Aytoqach bayrimi” ning xitay en'enisi boyiche a'ile ezaliri jem bolidighan bayram ikenlikini, xitay hökümitining muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur ziyaliysi ilham toxtini derhal qoyup bérishni telep qilghan.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining bayanatida mundaq déyilgen: “Tawuz chaghini bayrimi a'ile ezaliri jem bolidighan bir waqit, emma Uyghur alimi we pa'aliyetchi ilham toxtining öyide bolalmighanliqigha toptoghra 10 yil boldi. U hayatini Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki chüshinish we diyalogni ilgiri sürüshke béghishlighan idi. Uning qizi jewher, xelq'ara jem'iyetni dadisining öyige qaytip kélishi üchün yardemde bolushqa chaqirmaqta”.

 “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” mu 9-ayning 23-küni özining tor békitide “Xitay, ömürlük qamaq jazasigha höküm qilghan iqtisadshunas ilham toxtigha erkinlik bérishi kérek” dégen témida bayanat élan qilghan. Bayanatta, “Saxarof erkinlik mukapati” gha érishken ilham toxtining xitay türmisidiki yalghuz kishilik kamérda yétiwatqanliqi, hetta a'ilisidikilerning ziyaret qilishighimu yol qoyulmighanliqi tekitlen'gen, shundaqla, xitay hökümitini ilham toxtini derhal qoyup bérishke chaqirghan.

 Ilham toxtining amérikadiki qizi jewher dadisi tutqun qilin'ghan 10 yildin buyan bu a'ilining béshigha kelgen éghir külpetler heqqide, erkin asiya radiyosigha élxet arqiliq jawab qayturdi. U xétide mundaq dep yazghan idi: “Dadam emdila 2 yashqa kirgende bowam alemdin ötken iken. Momam ulugh bir ayal, u küchlük hem qeyser idi. U hayatida qayta toy qilmidi, hayatini oghullirini béqip qatargha qoshushqa serp qildi. Halbuki, momam ömrining axirqi bir qanche yillirini baliliri we newriliri bilen birlikte xatirjem ötküzelmidi. Uning newriliridin biri-yeni méning newre tughqanlirimdin nur'aliye yalqun 2017-yili 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilindi. U momamning halidin xewer éliwatqan asasliq a'ile ezaliridin biri idi. Dadam 2014-yili muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilindi. Men bolsam ösmürlük chéghimdin bashlapla öydin ayrilip dunyaning u chétige ewetildim. Bularning hemmisi, yeni arqa-arqidin kelgen weyranchiliqlar momamni yiqitti. U ötken on yilda özining söyümlük baliliri we newrilirige bir ish bolushidin ensirep, héch waqit xatirjem kün ötküzelmidi. Axiri ghem-endishe we éghir késellik, uning eng axiriqi énérgiyesinimu xoritiwetti. Insha'allah, u hazir jennette, yeni téximu yaxshi jayda. Emdi u hemmimiz üchün du'a qilmisimu, ghem qilmisimu bolidu!”

23-Séntebir küni radiyomiz Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilghan jewher ilham, 10 yildin buyan xitay türmiside yétiwatqan dadisi ilham toxtining hazir ürümchidiki qaysi türmide ikenlikining éniq emeslikini bildürdi. U, tughqanlarning dadisini yoqlishigha yol qoyulmighanliqi, hetta ikki yil ilgiri, yeni 2022-yili késel bilen wapat bolghan momisi nasipxan qunaxunning ölüm xewirinimu yéqinda bir tasadipiy anglighanliqini bildürdi.

Ilham toxtining xitay hökümiti teripidin muddetsiz qamaqqa höküm qilinishigha qarita, chet ellerdiki Uyghur jama'iti, Uyghur teshkilatliri we nopuzluq kishilik hoquq teshkilatliri özlirining üzlüksiz naraziliqini bildürüp kelmekte. Bulardin bashqa, uning eserliri bilen yéqindin tonushqan xitay démokratliri we kishilik hoquq pa'aliyetchilirimu ilham toxtining muddetsiz qamaqqa höküm qilishining adaletsizlik hetta éghir jinayet ikenlikini tekitlep kelmekte. Bularning biri amérikadiki “Xitayni özgertish” tor békitining mes'uli saw yashö xanimdur.

23-Séntebir küni radiyomiz ziyaritini qobul qilghan saw yashö xanim, xitay hökümitining ilham toxtini muddetsiz qamaqqa qamishini xitay tarixidiki eng chong adaletsizlik, shundaqla xitay hökümitining Uyghurlarni düshmen bilgenlikining bir ipadisi,-dédi. Dep teriplidi.

 Saw yashö xanim mundaq dédi: “Ilham toxtigha jaza höküm qilin'ghanliqigha 10 yil boldi, emma türmide yétiwatqinigha 11 yil bolay dédi. Shexsiy nuqtidin désem, men ilham toxtining türmige qamalghinidin intayin azablandim, hetta ghezeplendim. Chünki xitay hökümiti eger bashqa milletlerning qobul qilishigha we étirap qilishigha heqiqiy semimiyiti bilen érishmekchi bolghan bolsa, Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki öz'ara chüshinish we barawerlik üstige qurulidighan munasiwette, ilham toxti hörmetlinishke tégishlik kishi idi. Yeni u ikki terep otturisidiki söhbet we diyalogda köwrüklük rolini oynaydighan shexs idi. Emma ular ilham toxtini eng xeterlik adem dep türmige qamidi. Ilham toxtini xeterlik adem dep türmige qamashning özi, xitay hökümitining, yeni kompartiye hökümitining Uyghurlarni düshmen dep qaraydighanliqining ipadisi, déyishke bolidu.”

Radiyomiz igiligen eng yéngi uchurlardin melum bolushiche, 23-24-séntebir künliri gherb démokratik döletliridiki téximu köp kishilik hoquq teshkilatliri we bir qisim döletlerning hökümetlirimu ilham toxtigha erkinlik bérilishi kérekliki heqqide mexsus bayanatlar élan qilghan. Yawropa parlaméntining 20 din artuq ezasi 24-séntebir küni élan qilghan bayanatida, xitay hökümitining ilham toxtini shertsiz qoyup bérishini telep qilghan.