Kanada xelq'ara tereqqiyat teshkilati xitaygha bériwatqan iqtisadiy yardemni pütünley toxtitishi kérekmu?

Kanada axbarat agéntliqining mushu ayning 21 - künidiki xewirige asaslan'ghanda, kanada xelq'araliq tereqqiyat teshkilatining 2014 - yildin 2015 - yilghiche bolghan tashqi döletlerge yardem bérish sommisidin 377 milyon dollar késilidighan bolup, bu xitayni öz ichige alghan 14 döletke qaritilidiken.

Melum bolushiche, 2010 - yildin 2011 - yilghiche kanadaliqlar hökümetke töligen bajdin, xitaydiki qanun organlirini terbiyilesh we yaxshilash üchün 30 milyon dollar yardem qilin'ghan.

Kanadaliqlarning xitaygha qiliniwatqan yardemge inkasi her xil bolup, köpligen kanadaliqlar xitay hökümitige qilin'ghan bu yardemge qarshi. Ular xitay iqtisadining küchlük bolushigha qarimay, qanun organliridiki qalaqliqni tugitishte kanadaning iqtisadi yardimini qobul qilishi eqilge sighmaydighan aldamchiliq, bu, ularning qanun organlirida özgertish peyda qilishni xalimaydighanliqini bildüridu dep qaraydu. Biz bu heqte toronto shehiride yashaydighan birqanche kanadaliqni ziyaret qilghinimizda ular ayrim - ayrim halda öz qarashlirini otturigha qoydi.

- Men xitayning kommunistik dölet ikenlikini bilimen, emma, biz xitayning jem'iyet ehwalini özgertishke yardem qilip kommunistik rijimidin xelqini qutulduralisaq, yeni démekchi bolghinim, buning ünümi bolghan bolsa yardemni dawamlashturushni ümid qilimen.

- Xitay dunyadiki eng küchlük iqtisadi bar döletler qatarigha kiridu, néme üchün özining iqtisadini ishletmeydu? xitay dawamliq bérmigha we sudandiki diktatorlargha yardem qilip nurghun pul béridu, bundaq bir kommunistik dölette, bizning pul bilen özgirish peyda qilalishimizgha ishenmeymen.

- Xitayning kommunistik sistémisi özgermey turup héchnémisini özgertkili bolmaydu, ular bizning yanchuqimizdiki puldin peqetla paydiliniwalidu, men baj töligen pullirimning xitaygha kétishini xalimaymen.

- Eger rastinla ünümi bolsa, men döletke bajgha töligen pullirimning hemmisini xitaygha bérishke razi.

Emma, kanada xelq'ara ittipaqi ministiri julyan fanti'o, xitaygha bolghan yardemni toxtitish heqqide kanada axbarat agéntliqigha bergen sözide kanadaning éhtiyajliq bolghan ehwal astida, kanadaning qimmet qarishi we qiziqishi üchün muhim dep qaralghan we xitayda netijisi bolush mumkinchiliki küchlük bolghan orunlargha yardem bérishni dawamlashturidighanliqini bildürgen.

Xitay démokratlar fédératsiyesining prézidénti, kanadada turushluq shéng xu'e xanim bu heqte toxtilip, juliyan fanti'o ning qarishigha qoshulmaydighanliqini bildürdi:

- Emeliyette kanadaliqlarning bajgha ötigen pullirini xitayning insan heqlirini küchlendürüsh uchun yardem qilish intayin aliyjanapliq. Emma, xitay hökümiti dunyada iqtisadi küchlük dölet bolupla qalmay, u iqtisadining eng köpini herbiyni kuchlendurushke ishlitiwatidu, ichki jehettiki muqimliqni saqlaymiz dep xelqni, insan heqlirini basturushqa ishletken chiqimi hetta herbiyningkidinmu köp. Uning üstige kanadaning bu yardimi peqet yüzeki bir qisim jem'iyet qatlimighila yétip baridu, bu iqtisadning del jayida ishlitilishige kapaletlik qilish mumkin emes. Chunki xitayda chiriklik intayin éghir, bu pullarning hemmisi emeldarlarning yanchughigha kirip kétidu. Menche xitaygha bundaq yardemni dawamlashturush peqet toghra emes.

Ular bu yardemni, aldi bilen kanadadiki xitaygha qarshi küchlerni kuchlendurushke, mesilen, xitaygha qarshi Uyghur teshkilatliri, tibet teshkilatliri we xitay démokratik küchlirini kuchlendurushke ishlitishi, shundaqla xitayni heqiqiy chüshinidighan mutexesssilerni qollash arqiliq xitaydiki insan heqlirini qandaq qilip emelge ashurush uchun ünümlük yollarni tépip chiqishi kérek.

Nöwette, kanada xelq'ara tereqqiyat teshkilatining xitayda élip bériwatqan bezi programmiliri qachan'ghiche dawamlishidighanliqi éniq emes. Radi'omizning éniqlishiche, Uyghur rayonida élip bériwatqan lahiyilerge qilin'ghan yardemning toxtighinigha 3 yil bolghan bolup, bu yardemning dawamlishish - dawamlashmasliqi namelum.