Xitayning Uyghur élini toqumichiliq bazisigha aylandurushi pakistan toqumichiliqigha xiris peyda qilghan

Uyghurlar diyaridiki paxta ambarlirining biri, 1999-yili

Xitay hökümiti 2014‏-yili 10 yilliq tereqqiyat pilanini otturigha qoyup, 2023‏-yilgha qeder Uyghur aptonom rayonini xitaydiki eng chong paxta toqumichiliq sana'et bazisigha aylandurushni qarar qilghan. Shu munasiwet bilen Uyghur ilining qeshqer, aqsu, korla qatarliq jaylirida zor kölemlik paxta toqumuchiliq sana'et bazilirini qurushqa bashlighan. Da'iriler bezi alahide siyasetlerni chiqirip, xitayning toqumichiliq shirketlirining bezi fabrikilirini yuqiriqi jaylargha köchürüp chiqishi, toqumichiliq sana'et bazilirini qurup, yéngi fabrikilarni échishigha türtke bolghan.

2016‏-Yili aqsu toqumichiliq sana'et bazisining özide 22 karxana échilghan. Xitayning ruyi toqumichliq guruhi qeshqer kona sheherde yuqiri téxnika toqumichiliq sana'et bazisini qurghan. Da'iriler yene 8 milyard 430 milyon dollar meblegh sélip, korlada iqtisad-téxnika tereqqiyat rayoni qurushni, uninggha sélinidighan 95 pirsent mebleghning toqumichiliq we kiyim-kéchek ishlepchiqirishigha serp qilinidighanliqini élan qilghan.

Lékin pakistan axbarat wastilirining yéqinda élan qilghan xewerliridin melum bolushiche, xitayning mezkur tereqqiyat pilani pakistan toqumichiliq sana'iti sehesidikilerde endishe peyda qilghan. Pakistanda qeshqer-guwadar iqtisadi karidori pakistanning tereqqiyati üchün purset, deydighan tesirat küchlük bolsimu, biraq pakistan toqumichiliq sahesi xitayning Uyghur rayonidiki paxta toqumichiliq bazilirini“Eslidinla xelq'ara riqabet we bashqa amillarning tesiride qiyniliwatqan pakistan toqumichiliq sana'itige jiddiy tehdit peyda qiliwatidu,” qarimaqtiken.

Pakistandiki bir toqumichiliq shirkitining driktori, pakistan soda-tijaret jem'iyiti ijra'iye komitétining ezasi chihawdriy muhemmet nawaz ziyaritimizni qobul qilip, yuqiriqi qarashqa qétilidighanliqi, chünki pakistan hazir import döltige aylinip qalghanliqini bildürdi.

Muhemmet nawaz mundaq deydu: “Men buninggha qétilimen. Biz burun toqumichiliq mehsulatlirini dunyagha éksport qilattuq. Lékin hazir xitay bilen hemkarlishishqa bashliduq. Pakistan toqumichiliq sana'itining bu riqabette saqlinip qélishigha közüp yetmeydu. Biz hazir hemme nersini xitaydin import qiliwatimiz. Biz éksport qilidighan dölet emes, import qilidighan döletke aylanduq. Pakistan otturidiki wastichigha aylinip qalidu, digen qarashqa qoshulimen. Mushundaq mangsa pakistan toqumichiliq igiliki nölge aylinidu. Biz hemme nersini xitaydin import qilidighan bolimiz. Biz xitay bilen toqumuchiliq saheside riqabetlisheleymiz, dep qarimaymen. Men pakistan sana'itining put tirep qélishini ümid qilimen. Emma hazirgha ehwaldin qarighanda, buni saqlap qélish mümkindek qilmaydu.”

Muhemmet nawaz yene pakistan héchqachan xitay-pakistan iqtisadi karidorining pakistan sana'iti we uning ishlepchirishigha körsitidighan tesirini etrapliq analiz qilip baqmighanliqi shuningdek pakistan toqumichiliq igilikini qoghdaydighan tedbirlerni almighanliqini körsetti.

Lékin bezi xitay mutexessislirining ilgiri sürüshiche, pakistanda yuqiriqi endishilerning peyda bolushigha her xil amillar  tesir qilghan. Amérika nyu-york sheherlik uniwérsititéning siyasi penler mutexessisi, proféssor shya ming, buningda pakistandiki siyasi tereplerning ziddiyiti,  xitayning iqtisadiy monopol küchi peyda qilghan xewp qatarliq her xil amillar rol oynawatqanliqini bildürdi.

Shya ming mundaq deydu: “Pakistanning ötken yérim esirlik tereqqiyatidin qarighanda, u xetiri nahayiti yuqiri dölet. Yene bir tereptin bu yene uning dölet ichidiki siyasiy, iqtisadiy tereqqiyatida gherb bilen yéqinlishishni, ulargha échilishni umid qilidighan küchlerning sadasi yüksiliwatqanliqi yaki ularning iqtisadiy tesir küchini kücheytiwatqanliqini körsitidu. Xitayning tereqqiyatining nurghun selbiy teripi bar. Uning ichki tereqqiyatining özidimu nurghun mesile we tosqunluq mewjut. Xitay pakistan'gha oxshash qoshna döletler bilen bolghan yéqinliq we hemkarliqni pulgha sétiwalghan. Dimek, bu döletlerning xitaygha süküt qilishi melum shertlerge baghlan'ghan. Bu xitayning yene bir ajizliqi. Bu ajizliq bezi waqitlarda qoshna döletlerni uningdin yiraqlashturidu. Shunga, bu döletler otturisidiki hazirqi bu munasiwetni éniqsizliq, dések bolidu.”

Lékin shya mingning qarishiche, xitayning yéngi yipek yoli pilani ongushsizliqqa uchrisa, uning Uyghur rayonida asasiy eslihelerge zor kölemlik meblegh sélip, zor kölemlik paxta toqumichiliq bazirilirini qurushi bek chong tesirge uchrap ketmeydiken. U, xitayning bu jehetiki ziyinni uning ichki baziri toluqlaydu, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Shya ming mundaq deydu: “Bir yol bir belwaghning xitay rehberliri oylighandek undaq zor payda élip kélishi yaki xitayni déngiz we quruqluqtiki chong döletke aylandurushi natayin. Chünki, xitayning dölet ichide nahayiti zor baziri bar. Xitayning paxta bazisi shinjangda. U nurghun toqumichiliq fabrikilirini shinjangda qurdi. Uni pakistanliqlar almighan teqdirdimu, uni xitayning memliket ichidiki bazarlirida satalaydu. Shunga yéngi yipek yoli yimirilgen teqdirdimu, u öz aldigha xitay iqtisadini weyran qilalmaydu. Xitayning bashqa saheliride mesile yüz bermise, xitay hökümiti yéngi yipek yolidin kélidighan ziyan'gha berdashliq béreleydu. ”

Lékin shya mingning körsitishiche, eger yipek yoli tosunluqqa uchrash bilen teng, xitaydiki bashqa mesililer teng partlap chiqsa, bu xitay üchün ejellik zerbe bolidiken.

Uyghur aptonom rayoni xitayning eng chong paxta ishlepchiqirish bazizi bolup, u xitay paxta mehsulatining 60 pirsentini teshkil qilidu. Xitay hökümiti 2014‏-yili Uyghur élini paxta toqumichiliq bazisigha aylandurush pilanini otturigha qoyup, buning zor ishqa orunlishish pursiti yaritidighanliqi, 2020‏-yili bir milyon ademning ishqa orunlishidighanliqini ilgiri sürgen.

Lékin bu pilan Uyghur teshkilatlirining qarshiliqigha uchrighan bolup, ular bu pilan rayonning nazuk éké'ologiyelik muhitini weyran qilidighanliqini bildürgen. Ular yene xitayning bu arqiliq Uyghur rayonigha téximu köp xitay köchmenlirini orunlashturup, Uyghurlar bilen xitaylarning nupus tengpuqliqini özgertishni meqsed qiliwatqanliqini ilgiri sürgen idi.