Қаштеши содигири: “мәнбә аз, шерик көпәйди”

Қаштеши пишшиқлаш завутиға тизип қоюлған, йоған қаштешидин уюп чиқирилған тимсаһ. 2006-Йили 13-өктәбир, хотән.

Игилишимизгә қариғанда, хитай даирилири хотән шәһиридики юруңқаш дәрясиниң ғәрбий қирғиқидики кона көврүк билән йеңи көврүк оттурисиға қаштеши сода мәркизини қурған болуп 28-авғуст йопуқи ечилип тиҗарәт башлиған. Әслидә хитайдики әң чоң қаштеши сода базири хенәнниң җенпиң наһийисидә болуп, игилигән көлими 450 мо келидикән. Хотән шәһиридә бәрпа қилинған бу қаштеши сода мәркизиниң көлими тәхминән 570 мо келидиған болуп, нөвәттә хитай бойичә көлими әң чоң қаштеши сода мәркизи болуп қалған. Хитай һөкүмити тәшвиқат васитилириниң мунасивәтлик хәвәрлиридә тонуштурулушичә, “хотән қаштеши сода мәркизи аддийла електрон сода суписи әмәс, у хотән қаштеши кәсип зәнҗирини техиму мукәммәлләштүрүп қалмастин, йәнә қаштеши базириниң сағлам, өлчәмлик тиҗарәт қилишини ишқа ашуруп, хотән қаштеши кәспиниң өлчәмлишиш, хотән қаштеши мәдәнийитиниң кәсиплишиш тәрәққиятини үнүмлүк илгири сүриду. Хотән қаштеши сода базириниң тиҗарити заманиви мулазимәт кәспи, пул муамилә кәспи, оборот кәспиниң тәрәққияти вә нопусниң йөткилишидә күчлүк түрткилик вә илгири сүрүш ролини ойнайду.” бу мәркәздә, қаштеши содиси, пишшиқлап ишләш, баһалап бекитиш, саяһәт бир гәвдиләндүрүлүп, хотән қаштеши кәсип зәнҗири узартилип, базар түзүлмиси мукәммәлләштүрүлүп, омумий риқабәт әмәлий иқтидари юқири көтүрүлидикән.

Хотән вилайитидә 2004-йилидин буян җәмий 2 нөвәтлик қаштеши мәдәнийити саяһәт байрими өткүзүлди. 2012-Йилдин башлап һәр йили хотән шәһириниң қаштеши мәдәнийити саяһәт байрими өткүзүшини бәлгилиди. Хотән мәмури торида қаш теши макани, йипәк йолидики даңлиқ шәһәр хотәндә өткүзүлгән бу нөвәтлик байрамда “бир қатар иқтисад-сода кеңишиш паалийити арқилиқ хотәнниң яхши мәбләғ селиш муһити намаян қилинди, қаштеши мәдәнийити саяһәт байримиму һәр қайси саһәләрдики әзиз меһманлар йиғилидиған, иқтисад-сода һәмкарлиқини илгири сүридиған катта мәрикигә айланди” дәп көрсәткәндин башқа, йеңи тиҗарәт башлиған қаш теши сода мәркизини қаштеши мәдәнийитини техиму тәшвиқ қилип, хотән қаштеши кәспиниң тәрәққиятини илгири сүрүш үчүн қурғанлиқини тәшвиқ қиливатқан болсиму, йәрлик қаштеши содигәрлири буларниң қуруқ шоар болуп қеливатқанлиқини, даириләрниң қаштеши мәдәнийити саяһәт байрими өткүзүш мәқситиниң қаштешини васитә қилип, хитайдин содигәр чақирип хотәнниң өзгичә байлиқи болған шундақла мәнбәси чәклик һалға чүшүп қалған қаш теши содисини пүтүнләй игиләш икәнликини қәйт қилиду. Бу һәқтә аилисидә 4-әвлад “ташчи” икәнликини билдүргән хотәнлик бир уйғур яш, өзигә охшаш ата мирас кәспи билән шуғуллинип кәлгән ташчилар көп болсиму, өз юртида ечилған қаштеши байрам вә сода йәрмәнкилиригә қатнишип бақмиғанлиқини, униңға асасән хитайларниң қатнаштурулидиғанлиқини, “бизгә униңдин нәп йоқ” дәп билгәчкә өзиниңму қиззиқмайдиғанлиқини билдүрди.

Бу яш ташчиниң чүшәндүрүшичә, “қаштеши худди нефиткә охшаш худаниң хотән хәлқигә қилған бир инами халас.” лекин, болупму йеңи бир нөвәтлик нишанлиқ ярдәм бериш хизмити башланғандин буян хитай өлкә, шәһәрлиридин хотәнгә келип таш қазғучилар көпәйгән. Шундақла қаштеши чиқидиған дәря саһиллириниң пилансиз таш қезиш һәрикәтлири сәвәбидин еғир бузғунчилиққа учриғанлиқтин, һазир даириләр дәря саһиллирида шәхсләрниң таш қезишни қаттиқ васитиләр билән чәклигән. Бу ташчи униңдин кейинки вәзийәтни “мәнбә аз, шерик җиқ болуп қалди” дәп йиғинчақлиди.

Униң дейишичә, хотәндә дәря саһиллирида таш қезиш чәкләнгәндин кейин, пәқәтла ширкәтләр көтүрә алған даиридә яки канда таш қезишқа рухсәт қилиниватқан болсиму, бу орунлар һәммиси хитай содигәрләрниң қолида болуп, өзи таш қезишқа амалсиз қалған уйғур ташчилар һазир шуларға ялланма болуп ишләп җан беқишқа мәҗбур. Гәрчә бир қисим бейиған уйғур ташчилар болсиму “уларниң канларни һөддә елишқа қурби йоқ яки йоли йоқ.”

Хотәндә қурулған бу чоң қаш теши сода мәркизи нәқ мал содиси вә “интернет тори” мулазимәт әндизисигә тайинип, хотән қаштеши мәдәнийити кәспиниң кәсип зәнҗирини бәрпа қилишни мәқсәт қилғанлиқи хәвәр қилинди. Әмма бу яш ташчи интернет сода супилириниң асасән хитай тилида икәнликини тил вә техника һәмдә әсваблар сиясәт чәклимилири билән адәттики деһқан ташчилар бу базарлардин йирақ қалдурулуватқанлиқни оттуриға қойди. У йәнә, гәрчә даириләр йеңи заманиви аксийә базири вә тор базарлири арқилиқ хотән қаштеши содисиға пүтүнләй игә болушни мәқсәт қилған болсиму, хотән шәһиридә бир қәдәр нами чиққан хотән қаштеши сода базиридин үчи барлиқини, бу үч базарни һөкүмәт қурған болмастин, бәлки тарих вә алаһидә җуғрапийәлик муһит сәвәбидин шәкилләнгән, тарихи узун йәрлик аммиға әң тонушлуқ вә қулайлиқ, уйғурларниң еһтияҗидин чиқиватқан базар болғачқа “ундақ асан йоқилип кәтмәйду” дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Уйғур кадир: “қаштешини васитә қилған байрамлар, пәқәтла сода вә мәнпәәтнила қоғлишип мәдәнийәт вә байлиқ мәнбәлиригә зиян йәтмәктә...”

Хотән мәмурий мәһкиминиң мәдәнийәт ишлириға мәсул кадирлириниң бири исмини ашкарилимаслиқ шәрти билән зияритимизни қобул қилип бәргән мәлуматиға қариғанда, “бу нөвәтлик қаштеши мәдәнийәт байримиға мәмликәтниң һәр қайси җайлиридин 1000 ға йеқин қаштеши содигири, қаштеши мутәхәссислири, хотән қаштеши һәвәскарлири йиғилған. Хотән қаштеши мәдәнийити саяһәт байрими хотәнниң содигәр чақирип, мәбләғ киргүзүшидики нуқтилиқ сәһнигә айланмақта икән. Әмма у җаваблирида бу байрамға уйғур қаш теши содигәрлириниң асасән қатнашмиғанлиқини йошуруп қалалмиди.

Бу кадирниң қаришичә, қаштешини мәнбә қилған бу хил байрамлар мәдәнийәтни сода вә саяһәтчиләрни җәлп қилидиған васитә қиливалмақта. Иқтисадий мәнпәәткә берилип мәдәнийәтни қоғдимай, әксичә чәклик мәнбәни байлиқ дәп қарап, көз алдидики мәнпәәтни дәп кәлгүси мәнпәәтни қурбан қилмақта. Қаштеши байлиқини хоритип наһайити еғир ақивәтләрни кәлтүрүп чиқармақта икән. Һөкүмәт тәрипидин бекитилгән қаштеши колашқа болидиған бәш чоң канни пурсәтни ғәниймәт билгән хитай содигәрләр игиләп болған. Һөкүмәт йәнә ташниң баһасини муқимлаштуруш, уни бир қелипқа чүшүрүш үчүн мәхсус қаштеши мутәхәссислирини хитайдин тәклип қилип хотәнгә йәрләштүргән.

Хотән гезитиниң бултурқи 12-нөвәтлик хотән қаштеши мәдәнийити саяһәт байримиға даир хәвиридин ашкарилинишичә, хотән қаштеши сода мәркизиниң аптоном районлуқ хәлқ һөкүмити тәстиқлап қурған, пейини дөләт контрол қилидиған қаштеши содиси суписи, җеҗяң өлкисиниң 2-түркүмдә шинҗаңға нишанлиқ ярдәм бериш түри болуп, 2014-йили хотән вилайәтлик партком, мәмурий мәһкимә бейҗиң шәһириниң шинҗаңға нишанлиқ ярдәм бериш хотән алдинқи сәп қоманданлиқ штаби, җеҗяң өлкилик шинҗаңға нишанлиқ ярдәм бериш ишханиси билән кеңишиш арқилиқ қурулушни тамамлиши қарар қилинған. Хотән мәдәнийәт мәркизиниң қурулушини бейҗиң шәһәрлик бинакарлиқ қурулуш гуруһи 4-бинакарлиқ ширкити үстигә алған. Мушуниңға охшаш, вилайәтлик кутупхана, мозей, нахша-уссул сәнәт мәркизи, енергийә мәркизи вә йәр асти аптомобил тохтитиш мәйданиға охшаш хотәндики муһим мәдәнийәт имарити вә намайәндә характерлик имарәтләрниң қурулушини хотән шәһәрлик партком, һөкүмәт тармақлири асасән хитай ширкәтлиригә һөддигә бәргән.

Хитай кадир: “қаштешиму, нефиткә охшаш дөләтниң байлиқи”

Биз асаслиқ қаштеши канлири вә асаслиқ қурулуш түрлириниң немә сәвәбтин пәқәтла хитай мәбләғ салғучиларға берилгәнликини сүрүштә қилиш үчүн, хотән шәһәрлик һөкүмәтниң байлиқ вә содигәр чақириш ишханиси билән алақиләштуқ, телефонни алған бир хадим хотәндики қаштеши канлириниң вә асаслиқ қурулуш түрлириниң содигәр чақирип ким ашти қилип сетилидиғанлиқи, һөкүмәтниң пәқәт базарниң тәртиплик қанунлуқ вә адил болушиға капаләтлик қилип назарәт қилидиғанлиқини ейтип, базар риқабитидә һечқандақ айримичилиқ йоқ деди.

Униң ейтишичә, хотәндики қаштеши мәнбәлириму нефиткә охшаш дөләт байлиқи, қаштеши канлирини ким ашти қилип содигәр чақиришта, көтүрә алған содигәрләр қазған байлиқиниң миқдариға қарап дөләткә баҗ тапшуридиған болғачқа, бу хотән вилайити, аптоном район вә дөләткиму пайдилиқмиш. У хотәндики қаштеши канлириниң қайси ширкәтләргә һөддигә берилгәнликигә даир инчикә тәрәплирини билмәйдиғанлиқини ейтип телефонни қойди.

Һәммигә мәлум болғандәк, хотәнниң нопусиниң 95% тин юқирисини уйғурлар игиләйду. Һәмдә хотән изчил һалда аптоном район вә мәмликәт бойичиму намратлиқ қалпиқини ташливетәлмәй кәлгән җайдур. Шундақла йеқинқи йилларда хотәндә намувапиқ байлиқ ечиш вә көчмән йөткәш сиясәтлири хотән хәлқиниң йәниму намратлишишиға сәвәб болмақта. Көзәткүчиләр, хотәндә келип чиқиватқан түрлүк наразилиқ вә қаршилиқлар, даириләрниң йеқинқи йилларда йәрлик уйғурларниң сиясий, иқтисадий вә диний һәқ-һоқуқлирини техиму қаттиқ васитиләр билән дәпсәндә қиливатқанлиқи билән биваситә мунасивәтлик дәп қаримақта.