Qazaqistan iqtisadini kélechekte némiler kütüwatidu?

Kéyinki waqitlarda dunya iqtisadiy krizisi qazaqistan iqtisadigha hem uning ahalisining kündilik turmushighimu özining selbiy tesirini yetküzmekte. Néfit bahasining erzanlap kétishi hem shuning bilen bir qatarda amérika dollirining tört ay ichidila 183 tenggidin bügünki künde 340 tenggigiche kötirilishi köpchilikni teshwishke sélip qoydi. Buning barliqi, elwette, qazaqistanda ijtima'iy mesililerni hel qilish ishliridimu öz ipadisini tapmaqta. Mesilen, makro'iqtisadiy tetqiqatlar merkizining mudiri oljas xudaybérgénofning ikki kün ilgiri “Zakon. Kz” tor gézitigha bergen söhbitide 2016 - yili iqtisadiy krizisning eng choqqigha yétish mumkinlikini, bir barél néfit bahasining 30 dollargha chüshüp, amérika dollrining 400 tenggigiche qimmetleydighanliqini perez qilghan. Buning öz nöwitide qazaqistandiki kündilik turmushqa hajetlik tawarlarning hem yémek - ichmekliklerning qimmetlishige élip kélish mumkinliki otturigha qoyulmaqta. O. Xudaybérgénof néfit 30 dollar hem uningdin töwen bolghan teqdirde uning hem rusiye, hem qazaqistan iqtisadi üchün dehshetlik aqiwetlerni élip kélidighanliqini ilgiri süridu.

Dunya iqtisadi némilerni bashtin kechürüwatidu? qazaqistan iqtisadini kélechekte némiler kütüwatidu? bu heqte qazaqistanliq mutexessisler néme deydu?

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan elfarabi namidiki qazaq milliy uniwérsitétining proféssori, jughrapiye penlirining doktori shéripjan nadirof qazaqistandiki iqtisadiy krizis hem uningdin chiqish yolliri toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Ehwal hazirqi waqitta qiyin. Uning sewebi néfit töwenlep kétiwatidu. Bezi analizchilar néfit bahasining 2016 - yili 25 dollargha chüshidighan mumkinchilikliri bar deydu. U waqitta téximu qiyin bolidu. Rusiye, qazaqistan we xéli köp memliketlerning iqtisadi néfit bilen baghlinishliq. Yaxshi terepke ötüsh üchün néfitqa béqindiliqtin asta - asta qéchish kérek. Uning üchün yéngi inowatsiyelik sana'etlerni rawajlandurush kérek. Biraq bu sistémiliq mesile. Bu toghriliq bir - ikki éghiz söz bilen éytish qiyin. Ehwal 20 - yillarghiche mushundaq qiyin bolidu, ziddiyet küchiyidu. Uninggha yene qoshumche gé'osiyasiy, gé'o'iqtisadiy sewebler ehwalni téximu qiyinlashturidu dégen pikirler bar. Kelgüside éghir künlerge duchar bolimiz. Qandaqla krizis bolmisun, éghirchiliq addiy xelqning mürisige chüshidu. Qazaqistanda buninggha her xil charilerni körmekchi, bu yerde orta we kichik tijaretni, sana'etni rawajlandurush, yéngi téxnologiyelerge köchüsh kérek, yéza égilikige köprek diqqet bolushi, yawro'asiya ittipaqi ichide özgirishler bolushi kérek.”

Melumki, qazaqistan rehberliki iqtisadiy krizisqa qarshi programmilarni ishlep chiqmaqta. Bu dölet prézidénti nursultan nazarbayéfning qazaqistan xelqige yollighan murajiyetnamiliridimu tilgha élin'ghan bolup, bu murajiyetnamiler qazaqistanliqlar teripidin dayim jiddiy muhakime qilinip turidu.

Ziyaritimizni qobul qilghan sherqshunasliq institutining yétekchi ilmiy xadimi, iqtisad penlirining doktor namzati güljahan hajiyéwa qazaqistandiki weziyetke mundaq dep baha berdi:

“Elwette, qazaqistandiki iqtisadiy weziyet adettikidek emes. Qazaqistan iqtisadigha dunyawiy iqtisadiy krizis, bizning asasiy ékisport tawarimiz bolup kéliwatqan néfit bahasining erzanlishi qatarliq köngülsiz tashqi amillar tesir körsitiwatidu. Buning barliqi dölet kirimining töwenlep kétishige, memliketning ijtima'iy, iqtisadiy tereqqiyat yönilishlirige serp qilinidighan xirajetlirining qisqirishigha élip kélidighanliqi éniq. Shundaqla néfit bahasining chüshüp kétishi bizning milliy walyutimizningmu küchsizlinishige yol achidu. Yeni, bu, bir tereptin, bizning ékisportimizning riqabetchilik qabiliyitining küchiyishige élip kelse, yene bir tereptin, ahalining réyal kirimi derijisige selbiy tesir yetküzidu. Elwette, krizisning cheksiz dawamlishishi mumkin emes. Memlikitimiz krizisqa qarshi “Nurluq yol” oxshash programmilarni ishlep chiqiwatidu. Biz, qazaqistanliqlar, mushundaq éghir ehwallarda bille bolushni öginishimiz hajet. Biz, elwette, birinchi nowette, prézidéntimiz nursultan nazarbayéfning körsetmilirige emel qilidighan bolsaq, pat yéqinda bu éghir krizis dewrini bésip ötimiz, dep ishinimiz.”

Dunya iqtisadi we xelq'ara munasiwetler institutining mudiri, iqtisad penlirining doktori hakimjan aripof bolsa, bügünki künde shekillen'gen dunyawiy iqtisadiy krizis munasiwiti bilen héchqandaq bir parakendichilikke bérilishning hajiti yoqluqini bildürüp, buni iqtisadiy tereqqiyat basquchlirining bir - biri bilen normal almishish jeryanining kétip barghanliqi bilen chüshendürdi. Yeni bu basquchlar tereqqiyattin, toxtap qélishtin, krizistin, kötirilishtin, töwenleshtin we bashqilardin ibarettur. U hazirqi krizis sewebliridin monularni körsetti: “Birinchidin, hazir pütkül dunya iqtisadida töwenlesh ehwali xaraktérlik. Rastini éytqanda, kéyinki yillarda a q sh we yawropa ittipaqi iqtisadi bir az yaxshilinishqa bashlidi, lékin aldi bilen xitay we rusiye oxshash tereqqiy étiwatqan döletlerde, shu jümlidin bizning élimizdimu, iqtisadiy rawajlinish sür'iti ikki hesse töwenlep ketti. Yeni bu omumiy dunyawiy krizistur. Ikkinchidin, dunyawiy iqtisad chüshkünlükke uchrighanliqtin énérgiye menbelirige, yene shu néfitqa bolghan éhtiyaj keskin töwenlep ketti. Shuning netijiside ularning bahasimu erzanlidi. Kéyinki waqitlardimu néfit bahasining yenimu töwenlep kétishi kütülmekte. Bu öz nöwitide memliketler walyutisiningmu erzanlap kétishige élip kélidu. Üchinchidin, hazir dunyawiy walyuta - maliye sistémisimu krizisni bashtin kechürmekte. Shunglashqa briks memliketliri, yeni braziliye, rusiye, hindistan, xitay, jenubiy afriqa jumhuriyiti öz - ara hésab - chotlarda özlirining milliy walyutilirini paydilinish, yeni amérika dolliridin chékinish mesilisini jiddiy qoymaqta. Törtinchidin, dunyada iqtisadiy riqabetchilik keskin kücheydi. Xususen, xitay "ipek yoli" iqtisadiy halqisini ilgiri sürse, a q sh sherqiy jenubi asiyada yéngi trans - atlantikiliq birleshken iqtisadiy guruhni shekillendürdi. Hetta dunya soda teshkilatimu xelq'ara sodini tertipke séliwatqan bügünki kündiki birdin - bir teshkilat emes. Biz bügün öz - ara qattiq riqabetlishishke chüshüwatqan bir nechche merkezlerni köreleymiz. Bu, birinchi nöwette, amérika qoshma shtatliri we xitay, yawropa ittipaqi we xitay. Shuning bilen bir qatarda biz ittipaqdishimiz we qoshnimiz rusiyedimu néme boluwatqanliqidin yaxshi xewerdarmiz.”

H. Arupof bügünki bu ehwaldin chüshkünlükke bérilishning anche hajiti yoqluqini, mundaq krizislardin kéyin yenimu güllinishning, tereqqiyatning kélidighanliqigha bolghan ishenchini bildürdi.