Xitay qazaqistan'gha meblegh sélishni yenimu köpeytmekchi

Qazaqistan ammiwi axbarat wasitiliridin melum bolushiche, xitay bu yili özining qazaqistan bilen bolghan iqtisadiy alaqilirini kücheytip, memliketning asasiy sahelirige meblegh sélishni yenimu köpeytmekchi.

“Sputnik” axbarat agéntliqida 31-yanwarda élan qilin'ghan “Qazaqistanda ishlen'gen: xitay qazaqistanda ishlepchiqirish qurmaqchi” namliq maqale aptori aléksandir kondratyuk yéqinda prézidént nursultan nazarbayéfning qazaqistan xelqige yollighan mektupigha tayan'ghan halda, memlikette xitay bilen birleshken karxanilarning qurulidighanliqini ilgiri sürgen. Maqalida éytilishiche, dölet rehbiri qazaqistanda ishlepchiqirish sahesini qurush boyiche xitay bilen birleshken meblegh programmisini ünümlük halda emelge ashurushning hajiti barliqini tekitlep, bu heqte ikki tereplimilik shertnamilerning teyyarlinip bolghanliqini, sélish obyéktlirining belgilen'genlikini, emdi peqet ishni bashlash kéreklikini körsetken. Shuninggha munasiwetlik qazaqistan hökümiti mushu yilning 1-séntebir künigiche meblegh istratégiyisini ishlep chiqishi közde tutulmaqta.

“Radi'otochka”agéntliqining 26-yanwarda orunlashturghan “Xitay mebleghchiliri özlirining qazaqistanda bolushini kücheytmekte” mawzusidiki maqaliside éytilishiche, xitayning ötken yili qazaqistandiki meblegh miqdari 623.9 Milyon dollarni teshkil qilip, u 2015-yilqidin yette hesse ösken. Emdi qazaqistanning xitay aldidiki tashqi qerzi ötken yili 12.3 Milyard dollar bolghan. Sana'et saheside xitay qazaqistanning asasiy töt shérikining biri bolup, 2015-yilning axiridin bashlap ikki memliket otturida transport, soda, qurulush, yéza igiliki we bashqimu saheler boyiche besh kélishim imzalandi. Meblegh jelp qilish meqsitide her ikki terep qazaqistanning almata wilayiti panfilof nahiyiside orunlashqan “Qorghas” xelq'ara chégra ara hemkarliq merkizini sélish hem uni paydilinishqa bérish mesilisige alahide ehmiyet bermekchi. Maqalida shundaqla ikki terep otturisidiki soda süritining 2016-yili 11 ay ichide peqet 7.1 Milyard dollarni teshkil qilip, ötken yilqidin 27 pirsent kémiyip ketkenliki, emdi xizmet körsitish sahesining bir yil ichide 21 pirsentkiche öskenliki, shuning ichide yük toshush xizmitining asasiy qisimni igilep, 84 pirsentni teshkil qilghanliqi éytilghan. Shundaqla ikki memliket otturisidiki chégra ara hemkarliq programmisi boyiche “Dostluq-alashanko'u” we “Altinköl-qorghas” tömür yollirida qatnash ishlirini kücheytish, Uyghur élining altay we chöchek rayonliri bilen sherqiy qazaqistan wilayitini baghlashturidighan tömür yolni sélish mumkinchilikini öginish pilanlanmaqta.

Xitay shundaqla qazaqistanning yéza igiliki sahesigimu meblegh sélishni emelge ashurmaqta. “Qazaq tw” agéntliqida bérilgen “Xitay qazaqistanning yéza igilikige meblegh salmaqta”namliq maqalida tekitlinishiche, bu yili qazaqistanning yéza igiliki xitaydin chong meblegh kütmekte. Mesilen, jenubiy qazaqistan wilayitide parniklarni sélish pilanlinip, bu sahening mutexessisliri bir yilning ichide texminen 62 milyon dollar etrapida hosul élishni hésablap chiqqan. Alimlarning éytishiche, xitayning qazaqistan yéza igiliki mehsulatigha bolghan qiziqishi uning ékologiyilik taziliqida bolmaqta. Shunglashqa xitay chong hejimde köktat we gösh sétip élishqa teyyar ikenlikini bildürmekte iken.

Xitay mebleghliri qazaqistan iqtisadining tereqqiyatigha qanchilik tesir qilishi mumkin? bu memliketning xitay aldidiki qerzining ösüshige élip kélemdu?

Siyasetshunas ghalim agélé'u'of hemme nersining qazaqistanliqlar hem qazaqistan hökümitige baghliq bolup, xitay tereptin bu jehette qazaqistan qanunlirigha qet'iy ri'aye qilish hem ularni saqlash telep qilin'ghan teqdirde memliket iqtisadida ilgirilesh yüz béridighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Biz hazir xitay kompaniyelirining qazaqistan dölet maliyesige yétersiz aqcha ajritiwatqanliqini körüwatimiz. Ular hajet bolghan séliqni toluq tölishi, qazaqistanning séliq (baj) qanunini, memliketning barliq qanunlirini saqlishi lazim. Undaq bolmighan teqdirde ular özlirini bu yerning xojayinliri süpitide hés qilishi mumkin. Ikki terep ishchiliri arisida peyda bolghan toqunushlar bolsa, qanun'gha muwapiq hel qilinishi kérek. Barliq qanunlar saqlan'ghan teqdirde xitay mebleghliri qazaqistan'gha köp payda élip kélishi mumkin, sewebi bizde hazir pul az, bazar barghanséri suslishiwatidu, ish orunliri qisqirawatidu, ishlepchiqirish yéterlik emes”.

Ghalim agélé'u'of xitay teripidin qazaqistan'gha sélin'ghan mebleghlerning öz yolida we ünümlük ishlitilishining memliket iqtisadigha ijabiy tesir yetküzüsh mumkinlikini, eksi halda qazaqistanning xitaygha béqindi bolup qalidighanliqini, shuning bilen birge memliket abroyighimu dexli yétidighanliqini bildürdi.

Siyasetshunas konstantin siroyéjkin ikki memliket otturisida tüzülüwatqan layihilerning, qazaqistan'gha kélidighan xitay karxanilirining qandaq karxanilar ikenlikining, ulargha qandaq asasta xirajetning bölünidighanliqi hem ularda kimlerning ishleydighanliqining éniq emeslikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Eger gep xitay karxanilirining köchürülüshi heqqide bolsa, démek xitay téxnologiyesimu kélidu dégen söz. He, biz ularni özleshtürelemduq?. Bu öz aldigha bir so'al. Amma xitay karxaniliri hem xitay téxnologiyisi bilen bille xitay ishchilirining kélishini biz xalimighan bolar iduq. Bu intayin murekkep mesile. Elwette, kelgen pulni qayturush lazim. Bu bolsa xeterlik ish”.

K. Siroyéjkin öz sözide barliq kréditlarning, hetta xitay kompaniyelirining ayrim qazaqistanliq shexsiy kompaniyelerge bérilidighan kréditlirining qazaqistan dölitining kapaliti astigha élinidighanliqini, bu shexsiyler pulni orunluq yaki orunsiz ishletken teqdirdimu uninggha qazaqistan dölitining jawab béridighanliqini bildürdi.