Xitayning qeshqerde qurghan gu'angju, shénjén sheherchiliri “Erwahlar makani” gha aylinip qalghan

Xitay hökümiti 2010‏-yildin bashlap “Shinjanggha nishanliq yardem bérish” programmisini yolgha qoyup, Uyghur rayonidiki her qaysi wilayet, oblastlarni xitayning 19 sheher, ölkisige bölüp bergen. Qeshqer wilayitige “Nishanliq yardem bérish” ni gu'angdung ölkisi üstige alghan idi.

Béyjing hökümitining orunlashturushi bilen xitayning gu'angjo we shénjén shehiri 2012 we 2013‏-yillirida qeshqer shehirining etrapigha gu'angju we sheherchilirini berpa qilish qurulushini bashlaydu. Da'iriler bu ikki qurulush iqtisadni güllendürüp, rayonda zor ishqa orunlishish pursiti yaritidighanliqini jar sélip kelgen idi.

Biraq xongkong axbarat wasitilirining bildürüshiche, xitay hökümitining qurulush qilish arzusi küchlük bolsimu, biraq hazir gu'angjo, shénjén sheherchilirining qurulushi toxtap, nurghun binalar yérim yata tashliwétilgen. Xongkong “Jenubiy xitay etigenlik pochta géziti”de 4‏-séntebir élan qilin'ghan maqalida, qeshqerdiki bu sheherchilerning xarapliship, insi-jinsiz “Erwahlar makani”gha aylinip qélishqa bashlighanliqini bildürdi.

“Xitayning yiraq gherbidiki muqimliq kölenggüside qalghan erwah sheherler” serlewhilik maqalida mutexessislerning sözini neqil keltürüp, xitayning bu siyasiti “Xelqning iqtisadi shara'iti yaxshilansa, siyasiy jehette passiplishidu, dégen mentiqige tayan'ghan bolsimu, biraq bu shinjangda meghlup boldi” déyilgen.

Düshenbe küni, qeshqerde yashaydighan bezi köchmen xitay tijaretchiler mezkur mesile heqqidiki so'allirimizgha jawab bérip, gu'angjo, shénjén sheherchilirining qurulushi toxtighanliqi, tijaret kasatlashqanliqini ilgiri sürdi.

Bir xitay ayal tijaretchi, qattiq amanliq tedbirining tijaretke tesir qiliwatqanliqini bildürüp, “Rast deysiz, heqiqeten shundaq. Amanliq tedbirliri bek köp. Hazir kiyim-kéchek tijariti qeshqerge nisbeten anche yaxshi emes. Méningche hazir silerning Uyghur ashxanisi eng yaxshi. Sayahetchilik, kiyim-kéchek tijariti, dégendek nersiler anchilik emes” dep körsetti.

Qeshqerdiki yene bir xitay tijaretchi, “Gu'angju”, “Shénjén” sheherchilirining qurulushi toxtap qalghanliqini delillep, “Buning sewebi nopusning aziyip kétishi” dep körsetti.

U: “Toghra deysiz, bek köp amanliq tedbiri seweblik soda kasatliship ketti. Dukan échish üchünla nurghun amanliq resmiyiti béjirishke toghra kélidu. Gu'angjo, shénjén sheherchilirining pütün qurulushi toxtap qaldi. Chünki, nopus aziyip ketti. Bu mezkur qurulushning toxtap qélishidiki asasliq seweb” dédi. Lékin yuqiriqi xitay tijaretchi nopus aziyip ketti, dégende buning kimlerni közde tutqanliqi heqqidiki so'alimizgha jawab bermidi.

“Jenubiy xitay etigenlik pochta géziti” ning maqaliside mutexessislerning sözni neqil keltürüp, qeshqerdiki gu'angjo, shénjén sheherchilirining xaraplishishidiki gewdilik ikki sewebning rolini alahide tekitleydu. Uning biri, xitayning mezkur rayondiki qattiq amanliq tedbirlirining tesiri. Ikkinchisi, bu qurulushlarning yerlik xelqning éhtiyaji bilen héchqandaq alaqisining yoqluqidur.

“Shénjén sheherchisi” ning yang famililik bir qurulush programma mes'uli “Jenubiy xitay etigenlik pochta géziti” ge bergen uchurida, shinjén shehiri mezkur qurulushni uning “Istiqbali bek parlaq bolmighachqa toxtitip qoydi” dégen.

Xitaydiki “Erwah sheherler” mesilisi bir memliket xaraktérlik hadise. Amérikada turushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi, doktor qahar baratning qeyt qilishiche, xitaydiki “Erwah sheherler”ni qurulush matériyal infilatsiyesi (paxallishish) peyda qilghan bolsimu, biraq Uyghur rayonidiki “Erwah sheherler” siyasiy qurulushning mehsuli. U, shunga “Bu jin(erwah) sheherler yerlik xelq bilen munasiwetsiz” deydu.

Qahar barat: “Qeshqer rayonidiki bu jin-sheherlirining bundaq bolushi namuwapiq iqtisad, démgrafiye pilanining netijisi bolupla qalmay, bu yene yerlik xelqlerning emili we milliy ehwalini közde tutmighanliqning netijisi. Shunga, bu sheherchiler xarablishish, jinlishish, tashlanduq bolush ehwaligha yetti. Yerlik xelqler özlirining en'eniwi ishlepchiqirip hayatidin ayrilalmaydu. Lékin bu sélin'ghan jin sheherlirining hemmisi xizmiti bar, mashinisi bar, hemme nersisi hökümet teripidin ma'ashliq ahalige qaritilghan. Bu Uyghurlarning emili turmushigha chüshmeydu. Chünki, Uyghurlarning köpinchisi ishsiz. Ular özlirining emili kirimige qarap jan baqidu. Shunga, bu jin sheherler yerlik xelq bilen munasiwetsiz bir nerse”.

Biraq doktor qahar barat yene, bu xil qurulushlargha yer xelqni qatnashtursimu, uning paydisi yoqluqini ilgiri sürdi. Uning qarishiche, chünki Uyghur diyari eslidinla bu xil yéngi sheherchilerge éhtiyaj emes.

Qahar barat: “Bundaq sheherler éhtiyajdin éship ketken. Shunga yerlik xelqni qatnashturghan bilenmu beribir bu sheherler jin shehirige aylinidu. Chünki, bu sheherler normal tereqqiyat éhtiyajidin éship ketken sheherler. Pütün qeshqer rayonida meyli xitay bolsun meyli, yerlik xelq bolsun mushularning özige bazar, sheher, qurulush qatarliq bu asasi eslihelerning qanchilik bolushi éniqlam ehwal. Lékin da'irilerning bu éhtiyajni közde tutmay qalaymiqan bina sélishi bu matériyal, binalar paxalliqini keltürüp chiqardi. Iqtisadni iqtisadi qanun'gha boysunup qilish kérek. Hemme nersige özining sobiktip köz qarishini téngiwerse, xataliqning bedilini özi mushundaq töleydu”.

Lékin qeshqer “Gu'angju sheherchisi”de özining ümidini xitayning “Bir yol bir belwagh” pilanigha baghlap turuwatqan xitay tijaretchiler yoq emes. Zo zébin “Gu'angju sheherchisi” de öy-jihazlar dukini échiwatqan az sandiki shu xil xitay tijaretchilerning biri. U “Jenubiy xitay etigenlik pochta géziti” ge qilghan sözide, “Döletning shinjanggha salghan meblighi nahayiti zor. Mushu 3 yil ichide biz buning paydisini körimiz dep oylaymen” dégen.
Xitay hökümiti pakistan-xitay otturisidiki qeshqer-gwadar iqtisadi karidorigha nahayiti zor meblegh salghan. Biraq xelq'ara mutexessisler bu karidorning zor xirislargha duch kélidighanliqini eskertip keldi.