Marko rubiyo j x nazaritige DNA eswabi satqan amérika shirkitige so'al qoyghan

Térmo fishér (Thermo Fisher) shirket binasining aldi. 2007-Yili 26-aprél, waltham, massachusetts, amérika.

Xitay hökümiti 2016‏-yili Uyghurlarning DNA ewrishkisini toplap, DNA uchur ambiri qurushqa bashlighan idi. Bu weqe xelq'ara jama'etchilikning küchlük diqqitini qozghighan idi.

Ashkarilinishiche, Uyghur aptonom rayonluq j x nazariti 2016‏-yili amérikidiki “Térmo fishér” namliq bir shirkettin DNA retlesh eswablirini sétiwalghan. Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri eyni waqitta Uyghur aptonom rayonluq j x nazaritining 12 milyon dollarliq eswab sétiwalghanliqini élan qilghan idi. Amérika kéngesh palatasining tesiri küchlük ezasi marko rubiyo yéqinda mezkur shirketke mektup yollap, ularning xitay bilen bolghan bu sirliq sodisigha chüshenche bérishini telep qildi.

Marko rubiyo mezkur shirketning ijra'iye diréktori mark kespérgha yazghan mektupida, uning Uyghur aptonom rayonluq j x nazariti bilen bolghan munasiwiti, xitayning yuqiriqi eswablarni qandaq ishlargha ishlitidighanliqigha da'ir ikki terep otturisida bolghan muzakirining tepsilatlirini ashkarilashni telep qilghan.

Marko rubiyo mektupida yene “Térmo fishér” shirkiti yuqiriqi eswablarni xitaygha sétip bergendin kéyin, xitayning bu eswablarni xata ishlargha ishletmigenlikige kapaletlik qilish üchün qandaq tedbirlerni alghanliqini bildürgen. U yene mezkur shirketning kishilik hoquqni közitish teshkilatigha bergen jawabida “Xéridarlirimizning muwapiq qa'ide-tüzüm we karxana ölchemlirini yaxshi ijra qilishini ümid qilimiz” déyilgenliki, qandaq ijra qilinsa, uning “Yaxshi ijra qilish” bolidighanliqigha chüshenche bérishini telep qilghan.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa marko rubiyoning “Térmo fishér” shirkitige yazghan mektupining pewqul'adde ehmiyiti barliqini ilgiri sürdi. U “Marko rubiyoning bu shirketke xet yézip, bu mesilidiki endishilirini otturigha qoyghanliqi bizni xursen qildi. Amérika hökümiti we dölet mejlisining néme meqset bilen Uyghurlarning DNA ewrishkisini yighqanliqigha diqqet qilghanliqi pewqul'adde ehmiyetke ige, dep qaraymiz” dédi.

“Térmo fishér” shirkitining marko rubiyogha jawab xet yazghan yaki yazmighanliqi melum emes. Biz bügün “Térmo fishér” shirkitige téléfon qilip, ularning inkasini soriduq. Mezkur shirketning ammiwi ishlar diréktori ron obra'in so'alimizni élxet arqiliq ewetishimizni telep qildi.

Biz élxet arqiliq xitayning yuqiriqi eswablarni xata ishlargha ishlitishidin ularning xewirining bar-yoqluqi, buningdin kéyinki sodida bu eswablarning xata ishlar üchün ishlitilmeslikige qandaq kapaletlik qilidighanliqi qatarliq so'allarni sorighan bolsaqmu, biraq u bizge ewetken bayanatida bu so'allirimizgha jawab bermigen.

Ularning jawab xétide mundaq déyilgen: “Biz mehsulatlirimizni nahayiti diqqet bilen layiheleymiz we hökümetler bilen ijabiy yer shari siyasitige xizmet qilimiz. Biz DNA kimlikini éniqlash ishlirida jinayetchilerni éniqlashtin tartip, adem qachaqchilirini tosush we adaletsiz eyiblinishtin saqlinishqiche bolghan nurghun sahelerde ijabiy töhpilerni qoshuwatqanliqimizdin iptixarlinimiz.”

Lékin dolqun eysa mezkur shirketning xitay bilen hemkarlishishini xitayning sherqiy türkistandiki kishilik hoquq buzghunchiliqlirigha maslishish yaki uninggha hemnepes bolush, dep qaraydighanliqini tekitlidi.

Dolqun eysa mundaq dédi: “Bu shirketning bixeterlik orunlirigha bundaq bir eswabni sétip bérishining özi uning sherqiy türkistandiki Uyghur xelqining kishilik hoquqi tajawuzgha uchrishigha hemnepes bolush yaki uninggha maslishish, dep qaraymiz.”

Kishilik hoquq teshkilatliri xitayning DNA uchurlirini bashqa meqsetler üchün ishlitishidin endishe qilip keldi. Amérika “Erkinlik sariyi” ning aliy derijilik tetqiqatchisi sarah kukning ilgiri sürüshiche, xitayning DNA uchurlirini adem ichki ezalirini köchürüshke ishlitish éhtimalliqi mewjut iken. U mundaq deydu: “Siz ularning kishilerni qanundin halqighan bu xil siyasiy terbiyelesh merkezlirige yighiwélishini we hazirqi néme meqset bilen élip bérilghanliqi éniq bolmighan omumiy xelq salametlik tekshürüshlirige qarap baqsingiz, shu xulasige yéqinlishalaysiz, epsuski, Uyghurlar duch kelgen bu ehwallar falun'gongchilar we falun'gong jama'iti duch kelgen ehwal we shert-shara'itlargha oxshap kétidu. Ularning ichki ezalirini élish nishan'gha aylinip qalghanliqigha da'ir küchlük deliller bar. Shunga bu mesile biz tekshürüshni dawamlashturushimiz kérek bolghan bir nuqta, xalas”.

Sarah kukning ilgiri sürüshiche, Uyghur rayonidiki adem ichki organlirini yötkesh kölimining qanchilik ikenlikige höküm qilish qiyin iken. U mundaq deydu: “Shinjangning yiraqliqi we adem ichki ezalirini köchürüsh qilmishlirining kölimi we uning xitayning bashqa rayonlirini adem ichki organliri bilen teminlesh ehwaligha da'ir tepsilatlarni éniqlash müshkül. Emma biz bu sodining nahayiti bazar tépiwatqanliqi we Uyghurlarning nishan ikenlikini bilimiz. Shunga bu rayonda barliqqa kelgen weziyet bilen bu hadisiler birleshtürülse, bu rayonda kishilik hoquqqa xilapliq qilishning téximu qorqunchluq ikenlikini körüwélishqa bolidu.”

Marko rubiyoning mektupida kishilik hoquqni közitish teshkilatining 2017‏-yili 12‏-ayda élan qilin'ghan doklatidin neqil keltürülüp, “Xitayda bashqa döletlerdikidek DNA uchur ambirini bashqurushning qanuniy kapaliti yoq ehwalda uning omumyüzlük pütün ahalilerning bi'o-uchur ambirini qurushi kishilik hoquq pa'aliyetchiliride jiddiy endishe peyda qildi,” dep tekitligen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati 2017‏-yili 8‏-ayda “Térmo fishér” shirketke mektup yézip, xitayning uning mehsulatlirini xata ishlargha ishletkenliki üstidin derhal tekshürüsh élip bérishqa, uninggha kelgüside xitaygha bu eswablarni satmasliqqa yaki tekshürüsh élip bérilghuche uninggha mulazimet qilishni toxtitishqa chaqirghan idi.