Xitay chet'ellerdiki Uyghur tijaretchilerning Uyghur éli bilen soda alaqisige tosqunluq qilghan

Chaqchiliq qilip jan béqiwatqan namrat Uyghurlar. 2008-Yili 31-iyul, aqsu.

Türkiye, erebistan, dubey qatarliq jaylardiki bir qisim Uyghur tijaretchilerning inkas qilishiche, Uyghur éli bilen bu döletler otturisida soda qilidighan Uyghur tijaretchilerning ürümchi, qeshqer, xoten qatarliq jaylargha pul we mal sélishi da'iriler teripidin tosuwétilgen, uchur alaqe wasitisi kashiligha uchrighan, Uyghur élidiki dukanliri taqap qoyulghan, Uyghur élidiki bezi tijaret shérikliri sewebsizla tutqun qilin'ghan. Buning bilen nurghun Uyghur tijaretchilerning sodisi toxtap, köp ziyan tartmaqta iken. Halbuki, xitay konsulxanisi bilen yéqin alaqisi bar az sandiki tijaretchiler bolsa sodisini normal dawam qilmaqta iken.

Uyghur élining shixenze, manas, qumul we midung shehiridiki j x tarmaqliri ötken yili 18-öktebirgiche ammining qolidiki pasportlarni tapshurup bérishi, eger tapshurulmisa pasport igilirige awarichilik bolidighanliqi eskertilgen uqturushini tarqilip, pasport yighiwélish siyasitini Uyghur élining barliq jaylirida qaytidin birdek ijra qilghan idi. Közetküchiler, bu heriketning Uyghur rayonining yéngi emeldari chén chüen'goning hemme ishta bash nishanni chöridesh chaqiriqigha bina'en élip bériwatqanliqini ilgiri süridu.

Buning bilen Uyghurlarning sayahet we seper erkinliki cheklinipla qalmay, oqush we sodisighimu zor tosalghular yaratqan. Xitay hökümitining qaytidin Uyghurlarning qolidiki pasportlarni yighiwélishining chet'ellerge chiqqan

Uyghurlarning shexsi uchurlirini igileshni meqset qilidighanliqi delillen'gen idi.

Bolupmu Uyghur rayonida dawam qiliwatqan üch xil küchlerge qarshi herikette, chet'eldiki dost yaki qérindashlirigha pul yollashningmu jinayi pakit dep qarilip, bolupmu türkiye, misir qatarliq jaylargha pul salghan yaki bu döletler otturisida tijaret qilghuchilarning qattiq teqib astigha éliniwatqanliqi melum idi.

Uyghur rayonida dawam qiliwatqan üch xil küchlerge qarshi turush, pash qilish heriketliride türkiye qatarliq jaylarda oqup kelgen, soda qilghanlarning özliri we wetendiki a'ile-tawabi'ati tehdit we türlük bahanilerdiki tutqun we soraqlargha duch kelgen bolup, bu heqte türkiyedin bir Uyghur tijaretchi, türkiyedin Uyghur éligha ketken xojayininingmu pasportini tartiwélip tekshürüwatqanliqini, hazir uchur we iqtisadiy alaqisiningmu üzülgenlikini melum qildi. Uning déyishiche, türkiyege bérip kelgen tarixi bar Uyghurlarning hemmisi “Ikki heptilik öginish” bahaniside da'iriler teripidin élip kétilgen.

Ilgiri omumyüzlük pasport yighish herikitidimu Uyghur tijaretchi, puldarlarning asasliq tekshürülüsh obyékti qiliniwatqanliqi, bolupmu chet'elge chiqqan, hejge barghan we türkiyege barghan, chet'el bilen soda qiliwatqan nurghun Uyghurlarning tekshürülüsh obyékti ikenliki atush saqchiliri teripidin delillen'gen idi.

Uyghur élida bir qisim puldar sodiger, bolupmu jama'et ichide belgilik tesirge we yüz-abruygha ige igilik tikligüchi, bay saxawetchi Uyghurlarning yéqindin buyan xitayning asasliq teqiblesh nishani boluwatqanliqini, da'irilerning her türlük iqtisadiy siyasiy we bashqa jinayetlerni artip ularning igiliki we hayatini weyran qiliwatqanliqini anglap weten'ge qaytish niyitidin yan'ghan bir sodiger xanim, türkiyede özi bilidighan bezi sodigerlerning türlük töhmetler artilip türmige qamalghanliqini, nöwette türkiyede Uyghurlar teripidin qurulghan mal toshush shirketliriningmu asasen taqilip qalghanliqini bildürdi.

Radi'omizgha nam-sheripini ashkarilimasliq sherti bilen melumat bergen bu sodiger xanimning éytishiche, türkiyede “Shinjang sana'etchiler birleshmisi” ni qurghan, xitay konsuli bilen zich alaqisi bar sabir boghda isimlik kishining bashqurushidiki yaki uning bilen alaqisi bolghan Uyghurlarning mal toshush shirketliridin bashqa, Uyghurlarning shirketlirining türkiyedin ürümchi, xoten, qeshqer qatarliq jaylargha pul, mal mangdurushi xitay da'iriliri teripidin pütünley tosuwétilgen.

Melumat yetküzgüchilerning bayanlirigha qarighanda, xitay da'iriliri ötken hepte istanbulgha Uyghur élidin saqchi we istixbarat xadimlirini ewetken we sabir bughra arqiliq mal toshush shirketlirini qurghan ademlerni chaqirtip “Hemkarliq ornitish” bahaniside özlirining türkiyede Uyghur herikitidin yiraq turush qatarliq shertlirige köndürüshke tirishqan. Bu xil shert we tehditlerge pisent qilmighan Uyghur tijaretchilerning bolsa, yéqinqi künlerdin bashlap weten bilen uchur we soda alaqisi pütünley tosup qoyulghan.

Biz sabir boghda we xitay elchixanisi bilen alaqiliship körgen bolsaqmu, bu uchurlarni delillesh imkaniyitige érishelmiduq.

Biz türkiyede import-éksport shirkiti qurghan, yéqinqi aylarda Uyghur éligha mal sélishi cheklen'genliki seweblik zor ziyan'gha uchrighan bir sodiger bilen alaqileshtuq, uning éytishiche, gerche Uyghur sodigerlerning Uyghur éli bilen bolghan soda alaqisi tonglitip qoyulghan bolsimu, xitaylar we xitay konsuli bilen alaqisi bolghanlarning sodisi hélihem normal yürüshüklük iken.

Inkas qilghuchilarning bayanigha qarighanda, nöwette türkiyede yashawatqan we pa'aliyet élip bériwatqan Uyghurlar xitayning normal soda yollirigha tosalghu yaritish, sodigerlerge tehdit we türlük bésimlarni yürgüzüshige qarshi türkiye hökümitining munasip tedbir qollinishini telep qilmaqta iken.

Halbuki, ilgiri xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasetlirige qarita eyibleshlerde bolghan, hetta 2009-yildiki “Ürümchi weqesi” din kéyin, xitayni Uyghurlar üstidin irqiy qirghinchiliq élip bérish bilen eyibligen türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghan bu nöwet 14‏-may “Bir belwagh, bir yol” yighinida sözligen nutqida, bu yolning yipek yoli boyigha jaylashqan döletlerdiki “Térrorluq”ni tügitidighanliqini tekitligen.

Uning bilen xitay re'isi shi jinping bir qatar kélishimlerni imzalighan. Bularning biri, jinayetchilerni ötküzüp bérish kélishimi Uyghurlarning endishisini qozghighan idi.

Chünki uning, bu ziyariti xitay Uyghur élidiki basturush siyasetlirini téximu ötkürleshtürgen, Uyghurlargha qaritilghan diniy we kishilik hoquq depsendichilikliri yuqiri pellige chiqqan mezgilge toghra kelgen idi. Türkiye-xitay arisidiki tashqi soda sommisi 2002-yili yilida bir milyard dollar etrapida bolghan bolsa, bu somma bügünki kün'ge kelgende 27 milyard dollargha yetken.