Хитай даирилири уйғур елидә мал йөткәш мулазимитини чаған мунасивити билән тохтитиду

Хитайниң чаған байримиға йәнә 20 күндәк вақит болсиму, бирақ хитай һөкүмити муқимлиқ вәзийитиниң кәскинликини илгири сүрүп, уйғур елидики йүк йөткәш ширкәтлириниң уйғур аптоном райони чеграси ичидики шәһәр, наһийәләр оттурисида мал йөткәш мулазимитини вақитлиқ тохтитишини тәләп қилған.

“шинҗаң роңшең мәбләғ гуруһи” ға қарашлиқ үрүмчидики “тәңритағ мал йөткәш базири” ниң йеқинда тарқатқан уқтурушида көрситилишичә, мәзкур мал йөткәш мәркизи һөкүмәтниң чақириқиға аваз қошуп, 25‏-январ мулазимәтни тохтитишни қарар қилған. Тәңритағ мал йөткәш базири уқтурушида, чағанлиқ дәм елиш вақти йеқинлишип қалғанлиқини билдүрүп, “муқимлиқ вәзийитиниң кәскинлики, һөкүмәтниң иҗтимаий бихәтәрликни қоғдап, мал йөткәш базириниң мулазимитини тохтитиш, дәм елиш хизмитини балдур орунлаштуруш һәққидики чақириқиға аваз қошқанлиқи” ни илгири сүргән.

Бу хитайниң бихәтәрликни сәвәб қилип, йеқинқи 3 ай ичидә уйғур аптоном райониниң йүк вә тез сүрәтлик почта йолланма мулазимитини 2‏-қетим вақитлиқ тохтитишидур. Даириләр хитай компартийәсиниң өткән йили 10‏-айда чақирилған 19‏-қурултийи мәзгилидә йүк йөткәш мулазимитини бир қетим тохтитип, йүк аптомобиллириниң мал йөткишини уйғур ели миқясида чәклигән иди.

Үрүмчидики “тәңритағ райони мал йөткәш мәркизи” ниң бир мәсул хадими, мал йөткәш тохтитилидиғанлиқини дәлилләп, бирақ буниң муқимлиқ вәзийитигә алақидар тәдбир икәнликини рәт қилди. У, буниң чағанлиқ нормал дәм елиш икәнликини илгири сүрди.

У, “шинҗаң роңшең мәбләғ гуруһи” ниң тарқатқан “тәңритағ мал йөткәш базири” ниң мулазимитини тохтитиш һәққидики уқтурушиға даир соалимизға җаваб берип: “сизниң немә ишиңиз барти. Байрамлиқ дәм елишқа қоюп берилди. Пәқәт бу бирқанчә күнлүк дәм елиш. Буниң муқимлиқ билән алақиси йоқ” дәп көрсәтти.

Лекин. Үрүмчидики “я лоң” намлиқ мал йөткәш ширкитиниң мәсули, йүк машинилириниң аптомобил йөткишигә болидиғанлиқи, бирақ уйғур аптоном районидики һәр қайси шәһәрләр оттурисида мал йөткәшкә болмайдиғанлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду: “һәә биз ялоң йүк йөткәш ширкити. Йүкниң аптомобил яки әмәсликигә қараймиз. Йөткәйдиғини аптомобил болса һазир яки чаған мәзгилидә йәнә йөткәшкә болиду. Аптомобил йөткәш тохтимайду. Ичкиригә болсиму йөткәймиз. Лекин, чаған мәзгилидә шинҗаң чеграси ичидики җайларға мал йөткәшкә болмайду.”

У, “чаған мәзгилидә ичкири өлкиләргә йөткәшкә болиду, лекин немә үчүн уйғур районидики шәһәрләр оттурисида мал йөткәшкә болмайду”, дегән соалимизға җаваб берип, буниң бихәтәрлик билән алақидар икәнликини билдүрди.

У: “һәә, бу бихәтәрлик билән мунасивәтлик. Муқимлиқ сәвәблик шинҗаң чеграси ичидики җайларға мал йөткәш тохтитилди. Бәлки чаған өткүчә мал йөткәшкә болмайдиғу, дәймән. 2‏-Ай җәрянида мал йөткәшкә болмайду. Бизниң ширкәт мал йөткимәйду, биз аптомобил йөткәймиз. Мал йөткәшниң қачан әслигә келидиғанлиқини билмәймән, бизгә уқтурулмиди” деди.

Лекин, дуня уйғур қурултийиниң билдүрүшичә, чаған мәзгилидики бу чәклимә уйғур райони билән чәклинип қалмайдикән. Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит, хитай даирилириниң ичкиридин уйғур елигә мал йөткәшкә чәклимә қойғанлиқи, хитайниң “тавбав”, “тйәнмав” қатарлиқ торда мал сетиш ширкәтлириниң уқтуруш чиқирип, чаған мәзгилидә уйғур елигә мал салмайдиғанлиқини елан қилғанлиқини билдүрди.

Дилшат ришит: “мениң алған учурумдин қариғанда ‛тавбав‚ дегән бир ширкәт бар, торда мал елип-мал сатидиған. Бу ширкәт байрам мәзгилидә бизниң вәтәнгә мал салмайдикән. Шу җайдики муқимлиқни қоғдашқа һәмкарлишиш үчүн. Иккинчиси, тез сүрәтлик почта йолланмиси, бу ширкәтниң өзиму шу райондики заказ қилинған малларни байрам мәзгилидә районниң муқимлиқиға һәмкарлишиш үчүн хизмәтни тохтатқан. Униңдин сирт үрүмчидин хотән, қәшқәр қатарлиқ җайларға почта арқилиқ маңидиған маллар бихәтәрлик тәкшүрүш өткилидин өтүши керәк.”

Униң қәйт қилишичә, даириләр бурун почта йолланмилирини тәкшүргәндә униң зиянлиқ буюм яки әмәсликигә қариған болса, һазир уйғур йезиқидики һәр қандақ китаб, буюм яки нәрсини айрим тәкшүридикән. У, бундақ нәрсиләрниң һазир почтида тохтап қалидиғанлиқини билдүрди.

Униң қәйт қилишичә, бу тәдбирләр уйғурларниң турмушиға тәсир қилипла қалмай, райондики хитай пуқралириғиму тәсир қиливатқан болсиму, лекин улар буниңға көз юммақта икән. Дилшат ришит, буниңға хитайниң хата чоң хитайчилиқ тәшвиқати сәвәб болуватқанлиқини илгири сүрди.

Дилшат ришит мундақ дәйду: “мушуларниң һәммиси бизниң милләткила әмәс, хитайниң өзигиму тәсир қиливатиду. Лекин хитай милләтчилик тәшвиқати арқилиқ шу җайға көчүп кәлгән хитай көчмәнлиридә худди шу җайни булар қоғдаватқандәк шундақ бир тәшвиқат пәйда қилғанлиқи үчүн райондики көчмән хитайлар буни һес қилған болсиму, әмма ашундақ тәшвиқатниң тәсиридә қелип көзини юмди. Мәсилән, интернет тақалғанда бир мәзгил варқирап баққан болсиму, лекин түп негизлик мәнпәәткә тақашқан вақтида көзини юмди.”

Хитайниң чаған мунасивити билән йүк йөткәш мулазимитини тохтитиш униң уйғур районида йолға қоюп келиватқан чеки йоқ аманлиқ чарилириниң ичидики вақитлиқ тәдбири, халас. У илгири “йепиқ тәрбийәләш мәркәзлири” ни қуруп, он миңлиған уйғурни йиғивалған. Йүз тонуш аппаратлирини орнитип, өйи, дукини яки ишханисидин 300 метир йирақлап кәткән нишанлиқ кишиләрни тәқиб астиға алған. У йәнә уйғурларниң бармақ изи, көз нури, аваз вә DNA әвришкисини йиғип, буни бихәтәрлик ишлирида пайдилинишқа башлиған. Лекин, униң бу һәрикити кишиләрниң шәхсий мәхпийәтлики вә кишилик һоқуқиға қилинған еғир бузғунчилиқ, дәп тәнқид қилинған иди.