Uyghur élining “Qimmetke toxtawatqan” muqimliqi némini ipadileydu?

Muxbirimiz irade
2018.03.13
kocha-charlash-herbiy-mashina-aptomobil.jpg Kochida “Amanliq” saqlighuchi qoralliq herbiy we ularning aptomobilliri. 2009-Yili 4-séntebir, ürümchi.
AFP

Xitay hökümitining Uyghur élining “Muqimliqi” we “Bixeterliki” ni qoghdash nami astida serp qiliwatqan ghayet zor xirajiti axbarat wasitiliride keng orun aldi. Közetküchiler, xitay hökümitining Uyghur élining muqimliqi üchün bunche köp meblegh sélishigha seweb boluwatqan amillar we buning aqiwitini mulahize qilishmaqta.

Uyghur éli da'iriliri ashkarilighan istatéskilardin we tetqiqatchi adriyan zénzning bu heqte “Jéymis tawn fondi” zhurnilida élan qilghan maqaliside körsitilishiche, 2017‏-yili ichide Uyghur aptonom rayonining ichki muqimliqini saqlash üchün sélin'ghan xirajet aldinqi yildikidin 92.5 Pirsent éship, 16.9 Milyard dollargha yetküzülgen.

Bu heqte amérikidiki “Maliye waqti géziti” ning xewer qilishiche, Uyghur élining bixeterlik sélinmisining örlesh nisbiti xitayning omumiy ichki bixeterlikige sélin'ghan mebleghning örlesh nisbitidinmu 8 hesse yuqiri bolup, bu misli körülmigen bir ehwal iken.

“Maliye waqti géziti” muxbiri émiliy fang bu heqtiki maqaliside, tetqiqatchi adriyan zénzning uchurlirini neqil élip turup, xitayning Uyghur élida yuqiri téxnikiliq nazaret sistémisini qurghanliqini, 2016 ‏-yilidin béri rayonda 7000 din oshuq saqchi ponkiti tesis qilghanliqini, séliniwatqan sélinmining rayonda ishqa élin'ghan 100 mingdin oshuq saqchining ma'ash teminatidin tartip, yuqiridiki saqchi ponkiti we kaméralarghiche bolghan keng da'iride qollinilghanliqini bildürgen.

Amérika-Uyghur birleshmisi re'isi ilshat hesen ependi sözide, xitay hökümitining Uyghur élini yalghuz özining iqtisadiy küchige ishinip turup mushundaq yuqiri chiqim bilen idare qiliwatqanliqini bildürdi.

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski ependimu Uyghur élide ishlitiliwatqan yuqiridikidek yuqiri pen-téxnika we adem küchige zor meblegh kétidighanliqini tekitlesh bilen birge buning xitay hökümitining Uyghur élige qaratqan siyasitidiki roshen özgirishtin dérek béridighanliqini eskertip ötti. U mundaq dédi: “Xitay hökümiti ta yéqin'ghiche Uyghur élige qaratqan siyasetliride ‛tereqqiyat‚ dégen sözni köp ishletken. Ular özining nezeriyeliride ‛rayon'gha tereqqiyat élip kelsek, muqimliq yaratqili bolidu, milletler ittipaqliqi shekillinip, inaq jem'iyet berpa bolidu‚ dégen idiyelerni köp teshwiq qilatti. Emma yéqinqi bir yildin buyanqi ishlitiwatqan sözlirige qaraydighan bolsaq, bundaq geplerni asasen körgili bolmaydu. Béyjingdin chiqiwatqan mulahizilerning hemmiside tekitlinidighini bixeterlikni qoghdash, chégra bixeterlikini qoghdashtin ibaret. Démek, bu xitayning siyasitidiki özgirishtin yaki xitayning Uyghur élige qaratqan siyasitide némini aldinqi pilan'gha qoyuwatqanliqini körsitip béridu. Yene bir yaqtin, biz buni xitay merkizi hökümitining Uyghur élini idare qilishta bashqa bir pikir-amali qalmighanliqining ipadisi, dep chüshensekmu bolidu”.

Yéqinda, kanadada chiqidighan “Ye shari we pochta géziti” Uyghur élining muqimliqi üchün serp qilin'ghan rasxotni kanada bilen sélishturup körgen we xitayning 2017‏-yili Uyghur aptonom rayonida bixeterlik ishlirigha serp qilghan rasxotining pütkül kanadaning ötken yilliq bixeterlik sélinmisidin 7 hesse köplükini bildürgen idi. Uningda éytilishiche, 2017‏-Uyghur aptonom rayonda bixeterlikke serp qilin'ghan pul salametlikke sélin'ghan mebleghdin 2 hesse, ijtima'iy parawanliqqa sélin'ghan mebleghdin 11 pirsent éship, Uyghur rayonining ma'aripqa salghan omumiy meblighining 80 pirsentini igiligen.

Maqalida shangxey shehiri bilen Uyghur aptonom rayoni sélishturulghan. Uningda éytilishiche, shangxey bilen Uyghur éli ikkisining nopusi oxshash bolsimu, lékin shangxeyning bixeterlik sélinmisi Uyghur rayonining 5 din birige toghra kélidiken, emma shangxeyning ijtima'iy parawanliqi üchün sélin'ghan meblegh bolsa Uyghur rayonidin 5 hesse köp iken.

Hénriy shajéski mana bu sélishturminingmu yuqirida tilgha élin'ghan siyaset özgirishini ispatlap béridighanliqini éytish bilen birge, nöwette xitayning “Bir belwagh bir yol qurulushi” ningmu Uyghurlarning menpe'etidin chiqish qilinmighanliqini éytti. U sözide: “Ilgiri xitay hökümiti bu rayon'gha meblegh salghanda gherbni échish we xelqni namratliqtin qutuldurush dégendek sözlerni ishlitip buning yerliktiki Uyghur qatarliq az sanliq milletlerge yetküzidighan menpe'etliridin söz achatti. Biraq bu bir belwagh bir yol siyasiti bolsa pütünley xelq'aralashqan bir siyaset. U xitayning tashqi dunya bilen tijariy alaqisi we tesiri üchün xizmet qilidu. U bir iqtisadiy tereqqiyat pilani bolghan bilen Uyghurlarni chiqish qilghan emes” dédi.

Uyghur élini közitip kéliwatqan nurghun mutexessisler shi jinping otturigha qoyghan “Bir belwagh bir yol qurulushi” ning xitay üchün hel qilghuch ehmiyetke ige bolghachqa, bu qurulushning derwazisi hésablinidighan Uyghur élining muqimliqiningmu xitay üchün shunche muhimliqini bildürmekte we shu seweblik chén chu'en'go yürgüzüwatqan siyasetlerning béyjingdiki merkiziy hökümetning zor küch bilen qollishigha érishiwatqanliqini, buning yéqin kelgüside ayaghlashmaydighanliqini perez qilishmaqta. “Maliye waqti géziti” ning xewer qilishiche, nurghun közetküchiler Uyghur élide nöwette ijra qiliniwatqan bu yuqiri pen-téxnikiliq nazaret we bixeterlik sistémisining kelgüside pütün xitay miqyasida ijra qilinishi mumkinlikidin endishe qiliwatqanliqini bayan qilghan.

Ilshat hesen ependi we hénriy shajéski ependiler béyjingdiki qurultayda “Xitay re'is shi jinpingning hoquq mudditige qoyulghan cheklimining bikar qilinishidin qarighanda xitayning yenimu diktator bir yolgha qarap mangidighanliqi we Uyghur élide yürgüzülüwatqan yuqiri téxnikiliq nazaretning pütün xitay miqyasigha kéngiyidighanliqini perez qilish mumkin”, déyishti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.