Uyghur diyari bilen xitayning déngiz boyidiki rayonlirining kirim perqidiki hang dawamliq kéngeymektiken

Xitay döletlik statistika idarisi ikki kün awwal xitaydiki 31 ölke, aptonom rayon we chong sheherning 2018‏-yildiki deslepki 3 ayliq kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirim körsetküchini élan qildi.

Xitay da'irilirining körsetküchide körsitilishiche, tibet bilen Uyghur aptonom rayoni xitaydiki kirimi eng töwen rayon bolup, 30 we 31‏-orunni igiligen. Shangxey shehiri xitaydiki puqralarning kirimi eng yuqiri sheher bolup, puqralarning kishi béshigha toghra kélidighan 3 ayliq otturiche kirimi 17 ming 277 yüen dep élan qilin'ghan. Uningdin qalsa béyjing shehiri, jéjyang ölkisi, jyangsu ölkisi we tyenjin shehiri puqralarning kirimi eng yuqiri aldinqi 5 ölke-sheherning qataridin orun alghan.

Xitay statistika idarisining körsetküchide qeyt qilinishiche, Uyghur aptonom rayonidiki puqralarning bu yilning deslepki 3 éyidiki kishi béshigha toghra kélidighan kirimi 4593 yüen, tibetning 3136 yüen iken. Xongkongda chiqidighan “Jenubiy xitay etigenlik pochta géziti” ning xewiride, yuqiriqi rayonlardiki puqralarning kirimi öskendek qilsimu, lékin ular bilen xitayning shangxey, jéjyang we tyenjin'ge oxshash rayonlirining kirim perqidiki hangning kéngiyiwatqanliqini bildürgen.

Bezi analizchilarning ilgiri sürüshiche, kirim perqidiki bu ghayet zor hangni xitay hökümitining siyasiti peyda qilghan. Amérikadiki weziyet analizchisi, amérika prinsiton uniwérsitéti xitay tetqiqat merkizining ilmiy xadimi doktor chén kuydé ependi bu rayonlar otturisidiki perq kishini chöchütidu, dep körsetti.

U mundaq deydu: “ 2018-Yilning 1-charikidiki statistika shuni körsitidu, shinjang we shizangning déngiz boyidiki shangxey, béyjingdek sheherler bilen bolghan kirim perqi barghanséri kéngeymekte. Bu ehwal izchil mewjut hadise bolup, démek yene dawamlishiwatidu. Ularning xelq turmushi we kirimidiki perqning bunchilik zor bolushi ademni chöchütidu. Bu perq uzun yilliq mesile déyilsimu, lékin bu hangning hazirgha qeder dawamliship kélishi we uning dawamliq chongiyishi xitay hökümitining yolgha qoyuwatqan siyasitige baghliq bolmay qalmaydu. Bu elwette uning iqtisadi, ijtima'iy siyasitige baghliq bolupla qalmay, eng muhimi xitayning shinjang we shizangda yolgha qoyuwatqan qattiq teqib qilish, qattiq cheklesh siyasitige, ularning bashqa ölkiler we xelq'ara bilen bolghan iqtisadi alaqisini qattiq cheklishige munasiwetlik.”

Bezi Uyghur pa'aliyetchilirining qarishiche, Uyghur rayoni bilen xitay ölkilirining kirim perqidiki hang 1950‏-yillarda bashlan'ghan. Amérikadiki weziyet analizchisi, amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi bu perqning kéyinki 30 yilliq islahat dewride téximu éghirlashqanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Bu perq asasen xitayning siyasiti tüpeyli Uyghurlar barghanséri arqigha chékinip, qorsiqi aranla toyidighan, hetta bezi rayonlarda qorsiqimu toymaydighan ehwalgha chüshüp qalghanliqining delil-ispati dések bolidu. 80‏-Yillarda bir xitay proféssorning yazghan bir kitabi bar idi. ‛jiraning ichidiki xitay‚ dégen. Shuningda yézilishiche, taki 50‏-yillarghiche bizning wetenning omumiy kirimi we turmush sewiyesi xitaygha sélishturghanda, 20 nechche pirsent yuqiri idi. Démek, Uyghurlarning turmushi islahattin kéyin ularni qesten namrat qaldurushning aldida yaxshi idi. Lékin uning siyasiy hazirqi bu zor perqni keltürüp chiqardi.”

Xitaydiki her qaysi rayonlarning kirim perqi heqqidiki yuqiriqi statistika xitay hökümiti“Bir belwagh, bir yol” istratégiyelik pilanining tügünidiki Uyghur aptonom rayonigha ghayet zor meblegh sélip, uning ul esliheler qurulushi, xelq turmushi we ijtima'iy, iqtisadi ehwalida zor özgirish peyda qilghanliqini ilgiri ilgiri sürülüp kelgen mezgilde élan qilindi. Uyghur aptonom rayoni 2017-yili yéza-igilik, qatnash, énérgiye, uchur sana'iti, ijtima'iy xizmet, sheher-bazar qurulushi, öy-mülük we binakarliq qatarliq 10 xil türdiki muqim mülükke 150 milyard yüen meblegh sélish pilanini otturigha qoyghan.

Lékin ilshat hesen ependining ilgiri sürüshiche, bu yerdiki eng halqiliq mesile bu mebleghning qeyerge séliniwatqanliqi we kimge payda yetküzüwatqanliqi iken. U mundaq deydu: “Bu meblegh nege séliniwatidu, nege xejliniwatidu. Bizning weten bilen tibette bu mebleghning asasliq qismi saqchi, qoral we shu yerdiki xelqlerni nazaret qilishqa, shuninggha ishletken eslihelerge kétip baridu. Yene bir jehettin, bu mebleghning héchqaysisi yerlikke menpe'et ekelmidi. Mesilen, xitayning shangxeydiki bir shirkiti barghan bolsa uning kirimi yene shangxeyge kétidu. Chünki ular özining ademlirini ishlitidu. Shunga bu xelqning turmushigha munasiwetsiz, ulargha héchqandaq menpe'et élip kelmeydu.”

Amérikadiki xitay iqtisadshunaslirining qarishiche, kirimdiki perqni rayonlar otturisidiki perq peyda qilmighan. Amérikadiki xitay iqtisadshunas xé chinglyen peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, kirimdiki perqni Uyghur rayonining jughrapiyilik orni, til mesilisi qatarliq emeliy amillar peyda qilghanliqini ilgiri sürdi.

U mundaq deydu: “Xitayning kirim perqidiki mesile rayonlarning perqidiki mesile emes. Belki, emeliy amillarning perqidiki mesile. Némishqa undaq deymiz, chünki, rayonlarning perqini algha sürüp, shinjang bilen shangxeyni kirimi oxshash bolsun yaki köp perqlenmisun désingiz, shinjangning jughrapiyilik shara'itida buni ishqa ashurmaq mumkin emes. Shunga rayonlarning perqini bek tekitlesh muwapiq bolmaydu. Shunga, men emeliy amillardiki perqni tekitlesh kérek, dep qaraymen. Shinjang bilen shangxeyning, gensu bilen gu'angdungni oxshap orun'gha qoyalmaysiz. Men nurghun yillar ilgiri shinjanggha barghan. Yerlik bir kadir manga turpan bilen shangxeyning kirim perqi bek chongluqini éytqan idi. Men uninggha iqtisad jughrapiyesi oqughan-oqumighanliqini soridim. Uninggha iqtisad jughrapiyesini oqusingiz, rayonlar otturisidiki perqni yoqitishning mumkin emeslikini bilisiz, dégen idim.”

Lékin doktor chén kuydé ependi xé chinglyenning bu qarishini qet'iy ret qildi. Uning körsitishiche, xé chinglyen otturigha qoyghan bu emeliy amillarni xitay hökümitining siyasiti keltürüp chiqarghaniken.

Chén kuydé mundaq deydu: “Déngiz boyidiki rayonlar bilen ichki rayonlar otturisidiki perq izchil mewjut mesile. Lékin hazir bu perq barghanséri chongiyiwatidu. Buning özi bir mesilini ipadilep béridu. Uning Uyghurlarning xizmet jehettiki iqtidarigha da'ir emeliy amillar heqqidiki pikri mesilining esli sewebi, eng négizlik sewebi emes. Bu yerdiki halqiliq mesile shu, ulargha ma'arip, köngül bölüsh, bayliq teqsimati, kespiy terbiyelinish qatarliq jehetlerde adil we oxshash mu'amile qilindimu, dégen mesilidur. Bular intayin zor mesililer. Eger ular bu jehetlerde adil, oxshash mu'amilige érishmigen bolsa, uning peyda qilghan xizmet, kespiy iqtidar wehakazalar jehettiki aqiwitini xitay hökümitining milliy siyasiti keltürüp chiqarghan bolidu. Démek, bu hazir iqtisadi turmush we ishqa orunlishish qatarliq jehetlerde özini körsitiwatidu. Xitay hökümitining uzun yilliq milliy siyasiti bu aqiwetni keltürüp chiqarghan bolsimu, lékin siz éytqan yuqiriqi iqtisadshunas xanim bu ehwalni kördi. Lékin u néme üchün bu ehwal kélip chiqidu, dégen mesilini oylashni xalimighan oxshaydu.”

Xitay statistika idarisining körsetküchide körsitilishiche, xitayning déngiz boyidiki rayonlar bilen Uyghur aptonom rayoni, tibet qatarliq rayonlarning kirim perqidiki hang kéngiyiwatqan bolsimu, lékin xitayning memliketlik otturiche kirimi ötken yilning oxshash mezgildikidin 6 pirsent ashqan. Analizchilar, memliket boyiche otturiche kirim össimu, rayonlarning kirim perqidiki hangning chongiyishi xitayda éghir ijtima'iy, iqtisadi we muqimliq jehetlerdiki mesililirini peyda qilidighanliqini bildürdi.