Iqtisadshunaslar xitay iqtisadining töt kocha éghizigha kélip qalghanliqini ilgiri sürmekte

Yéqindin buyan xitay iqtisadidiki özgirishler némidin bésharet bériwatidu? bu heqte xelq'aradiki iqtisadshunaslar bes-beste muhakime élip barmaqta.

25-Noyabir küni “Washin'gton pochtisi” gézitide “Xitay töt kocha éghizida: iqtisadidiki téz sür'etlik ösüshning arqisigha yoshurun'ghan xéyim-xeter” serlewhilik maqale élan qilindi. Maqale aptori robért samu'élson nurghunlighan pakitlarni delil keltürüp, nöwette xitay iqtisadining jiddiy tallashqa duch kelgenlikini ilgiri sürdi. Amérika jorji washin'gton uniwérsitéti iqtisad ilmi fakultétida doktorluq ilmiy unwani üchün oquwatqan yash tetqiqatchi perhat bilgin ependi bu heqtiki qarashlirini radi'o anglighuchilargha teqdim qildi.

So'al: hörmetlik perhat bilgin ependi, aldi bilen ziyaritimizni qobul qilghanliqingiz üchün sizge rehmet éytimen. Sizgimu melum, yéqindin buyan xitayning iqtisadiy tereqqiyatida körülüwatqan bir qisim gheyriy alametler xelq'aradiki iqtisadshunaslarning diqqitini chekmekte. “Washin'gton pochtisi” gézitining tünügünki sanida “Xitay töt kocha éghizida: iqtisadidiki téz sür'etlik ösüshning arqisigha yoshurun'ghan xéyim-xeter” serlewhilik maqale élan qilindi. Maqale aptori robért samu'élson bezi pakitlarni körsitip, xitay iqtisadining nöwette jiddiy tallashqa duch kelgenlikini tekitligen. Siz uzun yillardin buyan iqtisad tetqiqati bilen shughullinip kepsiz, hazir xelq'ara iqtisad sahesi boyiche doktorluq maqalisi yéziwétipsiz. Sizning bu mesilige bolghan qarishingiz qandaq?

Jawab: yéqindin buyan xitayning iqtisadiy tereqqiyat modélida körülüwatqan bir qisim özgirishlerge iqtisadshunaslar bekmu diqqet qiliwatidu. Adette iqtisadiy tereqqiyat mundaq töt halqa boyiche ilgirileydu. Biri istémal, ikkinchisi meblegh yaki sélinma, üchinchisi hökümet istémali, tötinchisi éksport. 30 Yildin buyan, xitayning iqtisadiy tereqqiyati asasliqi asasiy eslihelerge meblegh sélish bilen éksportqa tayinip örlep keldi. 2008-Yilidiki dunyawi iqtisadiy krizistin kéyin xitay iqtisadini sörep kelgen bu kona modél öz küchini yoqitishqa bashlidi. Bundaq bolushida, birinchidin xelq'ara bazarning, bolupmu amérika we yawropa bazirining xitay mehsulatlirigha bolghan éhtiyajining töwenlishi seweb bolghan bolsa, ikkinchidin xitayning meblegh yaki sélinmigha heddidin artuq tayiniwalghanliqtin bolghan. Buning bilen istémal, bolupmu dölet ichidiki shexslerning a'ile istémali arqiliq aylinidighan iqtisadiy ünüm körünerlik ösmigen. Netijide, xitay amérika we bashqa tereqqiy qilghan gherb ellirige qarighanda istémal sewiyisi izchil töwen orunda turup kelgen chong dölet bolup kelgen. Egerde xitay iqtisadtiki bu xil haletni özgertmise, bundin kéyin dawamliq ilgirilishi qiyin bolup qalidu.

So'al: iqtisadshunaslar birdek xitayning 30 yildin buyanqi iqtisadiy tereqqiyatining iqtisadiy sélinma bilen éksportqa tayinish asasida rawajlan'ghanliqini, istémalgha izchil sel qaralghanliqini ilgiri sürmekte. Nöwette amérika we yawropa bazarlirining xitay mehsulatlirigha bolghan éhtiyajining töwenlishi, xitayning ichki qismida bolsa asasiy eslihe qurulushi, mesilen, olturaq öylerning éhtiyajdin éship kétishidek hadisiler bu nuqtini delillimekte. Siz buninggha qandaq qaraysiz?

Jawab: tereqqiy qiliwatqan döletlerge nisbeten éytqanda, dölet iqtisadining asasiy eslihelerge meblegh sélish arqiliq aylinishi melum mezgilgiche normal hadise. Wehalenki, bundaq ehwal uzun mezgilgiche dawamlashsa iqtisadiy tereqqiyatta chékinish yüz béridu. Misal üchün éytsaq, amérikining meblegh yaki sélinmigha kétidighan iqtisadiy dölet omumiy iqtisadining 20% ini igileydu. Emma xitayda bolsa izchil halda 40% lik nisbetni saqlap kelmekte. Yeni xitayda tekrar yaki artuqche meblegh sélish ehwali omumyüzlük mewjut. Undin bashqa, éksportqa tayinip iqtisadni rawajlandurushmu xitayning yéqinqi 30 yildin buyan tayinip kelgen muhim koziri. Buning netijiside xitay hazir dunyadiki eng chong éksport döliti bolup qaldi, yeni xitay dunya éksportining 9% ini igileydu. Amérika bolsa dunya éksportining 7.9% Ini igileydu. Ilgiri xitay özining adem bayliqi, yeni erzan emgek küchige tayinip melum mezgil dunyaning zawutlirini mangdurghan bolsimu, lékin nöwette bu iqtidaridin mehrum qalmaqta. Xitayda emgek küchining qimmetlishishi bilen hindistan, wiyétnam, bén'gal we biraziliyege oxshash döletler dunyawi zawutlarni bir-birlep özige tartmaqta. Yuqiri téxnika telep qilidighan sahelerde amérika, yawropa elliri we yaponiye qatarliq döletler bolghachqa, xitay bu sahege kirishi üchün özini dengsep körüshi kérek. Bu nuqtidin éytqanda, xuddi iqtisadshunas robért samo'élson éytqandek, xitay qiyin tallashqa duch keldi. U “Töt kocha” éghizida nege méngishini dengsiyelmey béshi qétip turmaqta.

So'al: xitayning 30 yildin buyanqi iqtisadiy ösüshini yaponiyening 1970-we 1980-yillardiki iqtisadiy tereqqiyat qedimi bilen sélishturghanda sizche qandaq perqler mewjut?

Jawab: xitayning yéqinqi 30 yildin buyanqi iqtisadiy tereqqiyatining ösüsh qedimini yaponiye bilen sélishturup körüshke bolidu. Yaponiyemu 1960-yillarning axiridin 1980-yillarning axirlirighiche iqtisadiy tereqqiyatta uchqandek ilgirilesh menzirisini yaratqan. Kéyinche iqtisadiy bir izda toxtap qaldi. Emma oxshimaydighan teripi shuki, yaponiye iqtisadiy tereqqiyatta turghunluq dewrige kirgende ottura qatlamdiki kishiler alliqachan omumiy nopusning asasliq gewdisige aylinip bolghan. Xitayda bolsa intayin az sandiki kishiler dölet iqtisadining köp qismini kontrol qilidu. Mutleq köp qisim ahale, bolupmu déhqanlar téxiche namrat halette turmaqta.

So'al: yéqinda xitay kompartiyesi yuqiri rehberlik qatlimining nöwette xitay iqtisadida körülüwatqan chöküsh alametlirini étirap qilghanliqi melum. Xitay iqtisadiy tereqqiyatidiki “Kona modél” ning bundin kéyin dawamliq ünüm bermeydighanliqi ashkara bolmaqta. Sizche, xitay hökümiti özining iqtisadiy ösüshini dawamliq saqlap qélish üchün “Kona modél” ni tashlap, ünümlük bolghan “Yéngi modél” ni ishqa salalarmu?

Jawab: xitay iqtisadiy tereqqiyatini saqlap qalmaqchi bolidiken, téximu éniqraq éytqanda, keynige chékinishning aldini almaqchi bolidiken, iqtisadiy tereqqiyattiki “Kona modél” ni tashlap ichki istémalni asas qilghan “Yéngi modél” gha köchüshi kérek. Halbuki, xitaygha nisbeten bu unchilik asan ish emes. Misal üchün éytsaq, amérikining ichki istémaldin kélidighan iqtisadi dölet iqtisadining 70% ini igileydu. Xitay gerche yéqinqi mezgillerde ichki istémal sewiyisini kötürüshke köp urun'ghan bolsimu, lékin 40% tin ashalmidi. Buning üchün xitay köz aldida xitay pulining qimmitini kötürüsh, omumyüzlük ma'ash östürüsh we dölet ichining istémal sewiyisini yenimu kötürüshtek bir qatar mesililerge duch kélidu. Bu xitay üchün asan ish emes. Iqtisadtiki “Kona modél” ni tashlap, “Yéngi modél” gha köchüsh üchün téximu muhimi siyasiy tüzülmini islah qilishqa toghra kélidu. Bu emeliyette xitayning qandaq tallashni qobul qilishigha baghliq.