Da'iriler xitay ishchi yasighan issiz kawapdanni omumlashturmaqchi

Ürümchi medeniyet torining 5-noyabir tarqatqan xewirige qarighanda, xitay da'iriliri bu yil yen shingming isimlik birining bus chiqmaydighan qilip yasighan kawapdanigha zor meblegh ajritip, awwal ürümchide kéyin pütün Uyghur éli miqyasida omumlashturidiken. Hazir ürümchining özidila en'eniwi kawapdanlar 8 mingdin ashidighan bolup, xitay da'irilirining “Kök asman qurulushi”, “Medeniy we pakiz sheher qurush” pilanlirigha kirgüzgen bu issiz kawapdanni omumlashturush qurulushi, Uyghurlarning özgiche tamaq medeniyitidiki kawapchiliqqa we kawapchilargha qandaq tesirler élip kélishi mumkin?

Nechche ming yilliq Uyghur ta'am medeniyitide eng qedimiy we eng omumlashqan, eng tipik ta'am wekili kawap. Uyghur éligha kelgen sayahetchilermu Uyghurlarning öz qoli bilen pishurghan kawipini yémigüche Uyghur éligha kelgendek bolmaydighanliqini sayahet xatirilirige yazidu. Her xil kawaplar Uyghur élining her bir tamaqxaniliriningmu kem bolsa bolmaydighan yémek türi. Bazar, kochilarning, seyligah, kechlik bazarlirining körki yeni kawapchiliq Uyghur yémek-ichmek tijaritidiki hemmidin bekrek omumlashqan bir kesip déyishke bolidu. Uyghur élining her qandaq bir sheher chong-kichik nahiye yéza bazarlirini arilighanda Uyghur kawapchi ustamlarning bir qolida kawapdandiki otni yelpüp, bir qolida kawapni pem bilen örüp turup “Kawapqa kesile, yéngi paqlanning göshi, tétip baqqan'gha pul almaymen...” dégendek, qizghin xéridar chaqirishliri, mezzilik zire muchlar sépip pishurulghan mayliri éqip turghan kawaplarning busi, qizarghan otun kömürining téwida kawaptin chiqip turghan “Pizh-pizh” qilghan awaz, kawapdandin köküsh is bilen teng kötürülgen mezzilik puraq, yoldin ötkenliki kishini bir tétip körüshke ündeydu. Uyghur ustamlarning pishurghan körkem mezzilik quwwetlik kawapliri yigenliki ademde untughusiz tesiratlarni qaldursa kérek. Bu xil menzirini Uyghur élining hemmila yéride uchritish mumkin.

Ürümchi kechlik géziti, tengritagh tori qatarliqlarning xewirige qarighanda, bu yil xitay da'iriliri kawapdanlardin kötürülgen is tütek muhit bulghidi dep yéqinda ürümchi shehiride issiz kawapdanni layiheligen 48 yashliq yen shingmingning kawapdanlirini omumlashturidiken. Xewerde yenning mundaq sözliri neqil élin'ghan: “Adettiki kawapdanlarda kömür oti biwasite kawapqa tegkechke, göshlerning yéghi érip otqa chüshüp bus peyda bolidu. Men yasighan kawapdanda kawap otxanining ikki teripidiki radiyatsiye issiqliqi arqiliq pishidighan bolghachqa, aqqan yagh tamchiliri biwasite kawapdanning astidiki su bakigha yighilip bus chiqmaydu. Xewerde yene, hazir ürümchi shehiridiki adettiki kawapdan 8000 din ashidighan bolup, bundaq adettiki bir kawapdandin künige az dégendimu töt kilogram etrapida bus chiqidiken. Shu boyiche hésablighanda, adettiki 10 ming kawapdandin künige 40 tonna etrapida bus chiqip, atmosférani belgilik derijide bulghaydiken. Yen shingming yasighan issiz kawapdan atmosférani bulghaydighan bulghimilarning qoyup bérilishini azaytishqa yardimi bar iken” dep körsitilgen.

Tonushturulushiche, bu issiz kawapdanni ürümchi sheherlik partkom, xelq hökümiti sheherning “Kök asman qurulushi” we 2015-yilliq “Memliket boyiche medeniy we pakiz sheher berpa qilish” türige kirgüzgen bolup, paténtini zor meblegh ajritip sétiwalghan bolup, yen shingming bu xil kawapdanni ishlesh zawutini qurup ishqa kirishtürgen. Bu yil ichide bu bus chiqarmaydighan kawapdanlar ürümchide we aptonom rayonda omumyüzlük ishlitilidiken.

Bu heqte yenimu tepsiliy melumat élish üchün munasiwetlik da'iriler bilen alaqileshken bolsaqmu uchur élish mumkin bolmidi.

Kawap Uyghurlarning asasiy ozuq türi bolupla qalmay, Uyghurlarning asasliq yémeklik tijaret kesiplirining biri. Undaqta en'eniwi adettiki kawapdanlarda kawapchiliq qilip kelgen ustamlar kawapdanlirining ornigha bu yéngi kawapdanni sepleshke rayi baramdu? uning chiqimini kötürelemdu? kawapning temi süpitige kapaletlik qilghili bolamdu, tijaritige qandaq tesirler élip kélishi mumkin dégendek so'allargha jawab élish meqsitide ürümchidiki bir qanche dangliq Uyghur kawapxana we Uyghur ashxanilirigha téléfon qilghan bolsaqmu, hazirqi nazuk weziyette ular ziyaritimizni qobul qilmidi, yaqa yurttin ürümchige kélip kechlik bazarda 14 yildin buyan kawapchiliq qilip kéliwatqan bir kawapchi ustam bu yéngi kawapdandin xewiri barliqini bildürüp, ismini ashkarilimasliq sherti bilen ziyaritimizni qobul qildi.

Uning bildürüshiche, da'iriler is-tüteksiz bu xil kawapdanni ishlitishni teshebbus qilishqa bashlighan bolsimu, téxi mejburlash derijisige yetmigen, bu xitay ishligen yéngi kawapdanning bahasi 6 ming som etrapida bolup, özige oxshash ushshaq tijaret qilidighan kawapchilargha nisbeten qimmet hésablinidighan bolghachqa, sétiwalalaydighanlar az, buning bilen nurghun kawapchi ustam kespini tashlashqa mejbur bolushi mumkin.

Uning chüshinishiche, hemme kesipning özige xas alahidiliki bolghandek nechche ming yillardin buyan Uyghur yémek-ichmek medeniyitide kawapning ta hazirghiche saqlinip kélishide uni pishurushtiki en'eniwilik téxnika we usulmu muhim orunda turidu. U bu heqte toxtilip mundaq dédi:
-Kawapning türliri köp bolup, asasliqi tonur kawipi, zix kawipi, qazan kawipi, tawa kawipi, dümbe-jiger kawipi qatarliqlar. Kawaplarning ichide eng köp istémal qiliniwatqini zix kawipi, kawap gösh ötküzülgen zixni choghqa qaqlashla emes, uni mezzilik pishurush unche asanmu emes, kawap deydighan mezzilik ghizani teyyarlashta süpetlik yerlik, yumshaq qoy göshi, dora-dermeklerni tengsheshtin bashqa, kawap pishurulidighan ot, waqit, sewrchanliq hemde tejribe buningdiki muhim halqa. Otning tepti alahide muhim, toghraq we üjme dégendek qattiq otunlarning köydürülüshidin hasil bolghan choghqa kömür choghini arilashturup otning teptini yaxshi pemlep pishurulidighan bolghachqa bundaq bolghanda kawap tekshi halda téshi chürük, ichi yumshaq pishidu, nahayiti mezzilik bolidu. Yéngi kawapdanda bu temni we mezzini chiqirish esla mumkin emes.

Bu kawapchi ustam yene ilgiri Uyghurlardinmu issiz kawapdanlarni yasap muweppeqiyet qazan'ghan yaxshi bahalargha ériship ashxana we a'ililerde kengri qolliniliwatqan bir peytte néme üchün bizning kawap medeniyitimizni bilmeydighan bir xitay téxnikini tallap shuni sétiwélishqa buyriwatqanliqidin ejeblen'genlikini bildürdi.

Heqiqeten eger ürümchi sheher we aptonom rayon da'iriliri teripidin pilan boyiche mexsus shu xitay ishligen kawapdanni omumlashturghanda, iqtisadiy jehette bu kawapchilargha zor ziyan, emma kawapdan ishligüchige zor payda élip kélidu. Undaqta kawapchilar xalighan markidiki is chiqarmaydighan kawapdanlarni tallap sétiwalsa bolmamdu? da'iriler is-tüteksiz sheher qurush pilanida kawapchilarni néme üchün bir xilla kawapdanni sétiwélish bilen chekleydu?

Buninggha bashqa bir qanche yil ilgirila is tüteksiz kawapdanlarni bazargha salghan Uyghur karxanilardin wolqan téxnika shirkitining pikrini élishqa tirishqan bolsaqmu, alaqe baghlash mumkin bolmidi.

Körünüp turuptiki, noqul halda is-tütekni bahane qilipla en'eniwi usulda kawap pishurushqa xatime bérish Uyghur éli tamaq medeniyitidiki en'enige, Uyghurlarda omumlashqan tijaret we bir kesip türige zor tesir élip kélishi mumkin, uning üstige bu kawapchi ustam sheher hawasini buzushta kawapdanlarning zor tesir körsitip kétishige ishenmeydighanliqini bildürüp, da'irilerning esli sheherlerdiki par qazanlirining chiqiriwatqan ghayet zor is-tüteklirini tüzeshke bekrek ehmiyet bérishi kéreklikini eskertti.