Xitayning “Wetenperwerlik” kozori paychek bazirida ishqa yaramdu?

Xitayning paychéki bazirida körülüwatqan uda üch heptidin buyanqi apet xaraktérlik chüshüsh, uning ilgiri bir nechche hesse ashqan barliq paydilirini külge aylandurghan.

Xitay paychek bazirida körülgen omumiy ziyan 3.7 Tirilyon dollargha yetken. Xitayning paychekliri ötken jüme küni yene töwenligendin kéyin, xitay da'iriliri jiddiy tedbiri élishqa mejbur boldi.Xitay xelq bankisi jüme küni her qaysi bankilargha 250 milyard yüen qerz meblighi aghdurup, bazar sistémisidiki köchme mebleghni kapaletke ige qilmaqchi boldi. Emma bu töwenlesh yüzlinishini özgertelmidi. Közetküchiler xitay paychek bazirida yüz bergen bu apet xaraktérlik chüshüshni, “Xitay iqtisadidiki krizis bolupla qalmay yene éghir siyasiy krizis” dep qarimaqta. Amérikidiki bir qisim mutexessisler xitay siyasiy weziyitining shiddetlik dawalghush mezgilide turuwatqanliqini mulahize qilmaqta.

Xitay paychek bazirining kasatlishishi dunya metbu'atining eng küchlük diqqet diqqet nuqtisi bolmaqta, halbuki xitay hökümiti xitay paychek baziridiki bu xil töwenlesh we buninggha qarita inkaslarni xitay özining teshwiqat élip baridighan metbu'atlirida tosushqa tiriship kelmekte. Emma 3 tirilyondin artuq ziyan körülgen paychek baziridiki bu apetni xitay puqraliridin, bolupmu 90 milyondin artuq xususiy pay igiliridin qandaqmu yoshurup qalalisun?! xitayning halaket déngizigha chöküshi, dep teswirliniwatqan paychek baziridiki kasatlishish emeliyette xitaydiki ijtima'iy taratqulardimu öz ipadisini tapti. Xewerlerdin melumki, xitay paychéki bazirining chékinishi her bir addiy shexstin-shirket, karxanilargha qeder xitayning ichi we sirtida özining tesirini körsetmekte. Weziyettin jiddiyleshken xitay hökümitining nöwette, paychek baziridiki bu “Balayi'apet” ke kimni mes'ul tutushning koyida yürgenlikimu ipadilenmekte. Xitay tor betliri buning arqisidiki atalmish “‛qara qol‚ amérika bolushi mumkin” dep munazire qilishqa we bu arqiliq ghezeplen'gen ammining wetenperwerlik éngini oyghinip diqqitini burashqa urunmaqta. Netijide xitaydiki bir blogchi: “Buning arqisida amérika bashliq bir qisim döletlerning barliqi éniq” dep yézip, buning bir suyiqest ikenlikini ipadilidi.

Xelq'ara muxbirlar teshkilati bügün xitayning paychek baziri we uninggha da'ir xelqning inkasini metbu'atlardin qamal qiliwatqanliqini tenqidlep “Xitay hökümiti paychiklarning oy pikirlirini ipadilishini tosmasliqi kérek” dep bayanat élan qildi, chünki xitay hökümiti 4-iyul xitay ichidiki 3 metbu'at orginini “Paychek bazirigha a'it pitne-pasat, qutratquluq yalghan xewer tarqatti” dep taqap tekshürüwatqanliqini élan qilghan idi.

Jiddiy tedbiri élishqa mejbur bolghan xitay hökümiti gerche, xitay xelq bankisidin her qaysi bankilargha 250 milyard yüen qerz meblighi aghduruwatqan bolsimu, xitayning nahayiti zor küch bilen qutquzushqa urunushi netijiside pay bazirida nisbeten qaytidin yuqiri örlesh körülgen bolsimu, emma yenila apetni qaplashtin téxi yiraqta. Bügün bazar échilghandin kéyinmu chüshüsh ichide tewrendi.

Xelq'arada yéqinqi künlerdin buyan, xitayning pay bazirida yüz bergen apet xaraktérlik töwenlesh weqesi we uning sewebliri heqqidiki mulahiziler dawam qilmaqta. B b s ning xewer qilishiche, xitayning pay bazirida iyul kirishi bilen yüz bergen apet xaraktérlik töwenlesh weqesi 2008-yilidiki amérikida yüz bergen iqtisadiy chöküshtin buyanqi eng chong apet xaraktérlik töwenlesh dep qaralmaqta. Shundaqla pay bazirida yüz bergen apet xaraktérlik töwenlesh weqeside, hökümetning pay bazirini kontrol qiliwélishtin qol üzmigenliki, pay bazirining bazar igilikining yétekchilikide bolushini tosuwalghanliqi, bezi shirketler özining paylirini pursetpereslik qilip satqanliqi qatarliq eqilge muwapiq bolmighan wasitiler sewebidin peyda bolghan. Emma gherbning meblegh salghuchiliri bolsa, bu asasen xitayning iqtisadidiki “Maghzap sharlar” téshilip ketkenliktin bolghan dep qarimaqta we buning aqiwitidin endishe qilmaqta.

Xitayning iqtisadiy weziyiti zadi qanchilik jiddiy? xitayning wetenperwerlik kozori paychek bazirida kargha kélemdu? xitay paychéki baziridiki bu apet negiche tutishidu? xitay paychéki bazirining chüshüshidiki sewebliri we aqiwetliri heqqide mulahizimizge, bügün washin'gtondiki jorji washin'gton uniwérsitétining tekliplik oqutquchisi, iqtisad penliri doktor kandidati perhat bilgin ependini teklip qilduq.

Perhat ependi, xitayning nöwettiki iqtisadiy weziyitining jiddiylik derijisining éship bériwatqanliqini paychek baziridiki chüshüsh bilen tetür tanasip dep körsetti we bu normalsiz ösüshning arqigha chékinishi yeni maghzap sharchining téshilishi, éghir bolghanda xitay iqtisadining omumyüzlük töwenlep kétishini, hetta pütün xitayning siyasiy qurulmisighimu tesir körsiteleydighan krizis dep qaraydighanliqini bildürdi. Perhat ependining mulahize qilishiche, xitaydiki bu paychek bazirining chüshüshide xususiy pay igiliri eng zor zerbige uchraydu, xitayning nöwette yolgha qoyuwatqan paychek baziridiki apetni qutquzush tedbirliri dewriylik siyaset, xitayning paychek bazirining qimmiti 10 tirilyon. Bu qeder zor hökümetning kontrol qilish küchige xelqning ishench qilish-qilalmasliqi emeliyette hel qilghuch rol oynalishi mumkin, chünki xelq hökümetke ishense, qolidiki payni saqlap kütüp turidu, ishenmise ziyanni azaytish üchün payni qolidin chiqirishqa bashlaydu, shunga bu xitay paychéki baziri ösmise yaki dawamliq chüshse, xitay kommunist hakimiyitining étibarining kasatlashqanliqini körsitidu we buning aqiwitini qiyas qilish tes. Xitay ichidiki metbu'atta pay baziri heqqidiki munaziriler we xelqning inkasigha nisbeten ziyade sezgürlük ipadilishidinmu xitay hökümitining öziningmu zor endishe qiliwatqanliqini köreleymiz.

Perhat ependining mulahize qilishiche, xitayning ghayet zor öy-mülük köpüki yérilishqa bashlighan bu mezgilde, eng chong tehditlerning biri paychéki baziridiki bu köpükning bankilargha tutishishi, eger hökümet keskin tedbir qollinip öy bazirigha arilashmisa, éhtimal ghayet zor buzghunchiliq peyda qilidighan qerzni waqtida qayturmasliq dolquni körülidiken. Duch kélidighan yene bir chong mesile bolsa, pul paxalliqi. Hazirqi xitay pay bazirining ehwaligha qarighanda chüshüsh derijisi dawamliq körülmekte. Xewp töwenlimestin eksiche yenila zoraymaqta, ziyanning barghanche éghirlishishi, ziyan tatquchilarning köpiyishige egiship, xitay hakimiyitige bolghan tehditinimu kücheytidu.