Tetqiqatchilar: xitay-se'udi erebistan munasiwitide xitay köp nepke érishti

“Xitay-se'udi erebistan munasiwetliri” namliq kitabning muqawisi.

Bezi tetqiqatchilarning ilgiri sürüshiche, yéqinqi yillardin buyan xitay se'udi erebistan bilen soda we xewpsizlik saheside köp kélishimlerni imzalighan. Se'udi erebistan xitayning herbiy sana'itige bekrek éhtiyajliq bolsa xitay peqet se'udi erebistanning bayliqigha we uning rayon xaraktérlik mesililerdiki müjmel meydanini qollishigha éhtiyajliq iken.

Bu heqte pikri yürgüzülgen zatlardin bir en'gliyediki tetqiqatchi doktor nasirdur. U özining 2014-yili en'gliye durham uniwérsitéti ottura sherq tetqiqat merkizi teripidin neshr qilin'ghan “Xitay-se'udi erebistan munasiwetliri” namliq kitabida bu ikki döletning murekkep diplomatik munasiwet ré'alliqini yorutup bérishke tirishqan.

Halbuki, yaponiyediki mulahizichi, xitayning ezeldin se'udi erebistandin sherqiy türkistan we tibet musteqilchilirini qollimasliqini telep qilip kelgenliki otturigha qoydi.

Doktor nasir mezkur kitabining toqquzinchi babida mexsus xitay bilen se'udi erebistan ariliqida élip bérilghan herbiy hemkarliqlar toghrisida toxtilip: “1980-Yili bashlinip 1988-yili axirlashqan iraq-iran urushidin ustiliq bilen paydilan'ghan xitay ottura sherq rayonida özining bir qisim herbiy qorallirini qimmet bahada sétiwaldi. Bolupmu xitay ‛pile quruti‚ markiliq uzun musapilik bashqurulidighan mudapi'e bombisi bilen se'udi erebistanni temin etti. Se'udi erebistan iran paraxotliridin kélidighan uzun musapilik bashqurulidighan bomba hujumidin mudapi'elinishni meqset qilghan bolup shu qétimqi ottura sherq qoral tijaritide xitay iraqning özigila 2 milyard 6 yüz milyon dollarliq adettiki herbiy qorallirini sétip ottura sherqte yeni üchinchi dunya ellirige qoral sétishta tötinchi orunni igilidi. 1986-Yilidin 1990-yilighiche ottura sherqtiki xitayning herbiy qoral yaraq sodisidiki asasliq xéridarliri iraq, iran se'udi erebistan bolup, xitayning üch dölettin alghan sodidiki paydisi 3 milyard 9 yüz milyon dollar boldi.” déyilgen

Mezkur babta 90-yillarghiche bolghan ariliqta ottura sherqtiki herbiy qoral sodisidin köplep iqtisadiy nepke érishken xitay dölitining bu sodigha yenimu qiziqip köplep qoral éksport qilishqa bashlighanliqini, ottura sherqqe yétip kelgen qorallarning 50% xitayda ishligen qorallar ikenlikini otturigha qoyghan.

Kitabta yene, 1992-yilidin 1999-yilighiche bolghan ariliqta xitay peqetla yiligha qoral sodisidin 860 milyon dollar payda alghanliqini 1999-yili iranni merkez qilip élip barghan qoral sodisida isra'iliyege yüz milyon dollarliq, liwiyege yüz milyon dollarliq, se'udi erebistan'gha sekkiz yüz milyon dollar shundaqla iraqqa ikki yüz milyon dollarliq qoral satqanliqi bildürülgen.

Doktor nasir mezkur babta yene, xitayning ottura sherqila emes belki birma, sirilanka, pakistan we shundaqla afriqidiki bir qisim döletlergimu qoral satqanliqini otturigha qoyup:“2000-Yilidin bashlap xitay pakistan'gha urush ayropilani satti.2007-Yilidin 2011-yilighiche xitayning kona herbiy hemshiriki pakistanning 64% herbiy qoral-yarighi xitaydin keltürüldi. Buning ichide urush ayropilanliri tanka qatarliqlar öz ichige élin'ghan.” dégen.

1999-Yillarghiche xitay herbiy qorallirining xéridarliridin bir-bolghan ottura sherqtiki néfit döliti se'udi erebistan 2000-yilidin bashlap xitayning süpetsiz qoral yaraqlirini almighanliqini shundaqla amérika, rusiye, gérmaniye, firansiye, en'gliye qatarliq döletlerdin qoral import qilghanliqi mezkur babta algha sürülgen.

Nasirning körsitishiche, xitayning herbiy sana'iti körünüshte tereqqiy qilghan bolsimu emma xitay herbiy ayropilanliri, tankilirigha ishlitiliwatqan matorlarning asasen rusiyedin import qilin'ghan matorlar ikenlikini, xitay herbiy qorallirining köp qismining rusiye qorallirigha teqlid qilip yasalghanliqini bildürgen.

Xitay bilen se'udi erebistan arisida élip bérilghan herbiy qoral yaraq sodisi peqetla 1980-yillarning otturisidila élip bérilghan bolup, kéyin ikki dölet arisida bu jehette öz'ara soda kélishimi tüzülgenliki heqqide delil-ispat bolmisimu emma, 2007-yiligha kelgende xitay se'udi erebistanni kichik tipliq tapancha bilen teminleshke kélishkenliki heqqide bezi bir uchurlar körsitilgen.

Ottura sherq mesililiri mutexessisi nasirning qarishiche se'udi erebistan xitay bilen uzaq muddetlik herbiy hemkarliq munasiwitini dawamlashturup kélishni xalighan bolsimu emma bezi bir rayon xaraktérlik mesililerde xitay achquchluq rol oyniyalmighanliqi üchün se'udi erebistan xitaydin minnetdar bolmighan.

Bezi bir xelq'ara munasiwetler tetqiqatchilirining qarishiche, xitay gerche yéqinqi yigirme yilda herbiy jehette tereqqiy qilghan bolsimu emma ottura sherqtiki siyasiy mesililerge ariliship qilishtin özini izchil qachurup, ottura sherqning siyasitige emes eksiche néfit bayliqigha köprek köngül bolidiken.

Nasirning éytishiche, se'udi erebistan xelq'araliq bezi bir siyasiy mesililerde xitay bilen pikir ortaqliqi bolghanliqi üchün ta hazirghiche béyjing bilen bolghan normal diplomatik munasiwitini saqlap kelgen. We shundaqla xelq'ara jem'iyetke hazirghiche ashkarilanmighan bir qanche türlük bixeterlik mesililiride öz'ara hemkarlishish kélishimi imzalighan.

Xitay se'udi erebistan munasiwetliri heqqide toxtalghan doktor nasir mezkur babta ikki dölet arisida imzalan'ghan bixeterlik kélishimlirini tilgha élip: “Xitay dölet re'isi xu jintaw 2006-yili aprél éyida se'udi erebistanda ziyarette bolghanda ikki terep öz'ara qoghdinish komitétlirini qurush heqqide wedileshken. We 2010-yili 11 öktebirde bixeterlik mesililiride öz'ara hemkarlishish meqsitide ikki döletning bixeterlik mesililiri komitétliri kélishim hazirlighan. Shu chaghning özide xitay jama'et xewpsizliki ministirliqining ministiri ming jyenju se'udi erebistan ichki ishlar ministirliqining ministiri shahzade nayéf bin abdul eziz bilen toxtam xétige qol qoyup, bixeterlik mesililiride öz'ara pikir almashturush heqqide kélishken. Shundaqla ikki terep yuqiri sewiyidiki ikki dölet bixeterlik mesililiri heqqide söhbetlishishke qararlashqan.” déyilgen.

Xitay bilen se'udi erebistan arisidiki bixeterlik kélishimi üstide toxtalghan ottura sherq mesililiri mutexessisi yagi ziyaritimizni qobul qilip bu heqte toxtilip mundaq dédi: ikki dölet arisidiki bixeterlik mesilisi déginimizde bashqiche tilgha alghudek chong mesile yoq. Peqet xitay terep izchil halda se'udi erebistandin ilgiridin ta hazirghiche siyasiy, iqtisadiy we bashqa jehetlerde teywen, tibet, sherqiy türkistan mesililirini qollimasliqni telep qilip kéliwatidu.