Xotendiki ot apiti toghrisidiki herxil inkaslar

Xoten shehiri shimaliy béket yénidiki bir a'ile saymanliri baziri we etraptiki alte qewetlik bir a'ililikler binasining köyüwatqan körünüshi. 2013-Yili 12-aprél.

4-Ayning 12-küni kech sa'et 8:20 minut ötkende xoten shehiri shimaliy béket yénidiki bir a'ile saymanliri bazirigha ot ketken. Ot qisqa waqit ichidila etraptiki alte qewetlik bir a'ililikler binasigha tutushup, binani köydürüp tashlighan. Bezilerning inkasiche, bu qétimqi ot apiti xitayning suyiqesti, xitaylar Uyghur baylirini közdin yoqitish üchün qesten peyda qilghan weqe.

Ot apiti 13-aprél küni etigen sa'et  3:00 bilen tizginlen'gen. Gheyriy resmiy axbaratlarda biwasite iqtisadiy ziyan 150 milyon somdin artuq mölcherlen'gen.  Ölüm-yétim hadisisi yüz bermigen.

Biz ot apiti tizginlinip bir sa'ettin kéyinla neq meydandin tartilghan süretlerni tapshurup alduq. Féyisbok qatarliq intérnét alaqe wasitiliridimu bu süretler derhal élan qilindi. Qol téléfonliri arqiliq tartilip yollan'ghan bu süretler we neq meydanning Widi'o körünüshi aridin uzun ötmeyla sumurgh téléwiziyiside élan qilin'ghan. Emma xitayning ne merkizi téléwiziye istansisi, ne shinjang téléwiziye istansiliri we bashqa axbarat wasitiliri bu toghriliq héchqandaq uchur tarqatmighan.

Bu qétimqi ot apiti toghrisida Uyghurlar arisida oxshash bolmighan gep-sözler tarqalghan. Neq meydanda ehwalni körgüchilerning Uyghur tor betliride ashkarilishiche, ot apiti yüz bergen rayondiki ahalilerning hemmisi dégüdek Uyghurlar iken. Yene kélip, bu Uyghurlarning köpinchisi qashtéshi sodisi bilen shughullinidighan baylar bolup, ularning qanche milyon som neq puli we a'ile mülki ot ichide qalghan.

Bir shahit bu toghrisida mundaq inkas yazidu: “Bu, xoten shehiridiki chong baylar (jümlidin qashtéshi sodigerliri) merkezlik olturaqlashqan a'ililikler rayoni bolup, bezilirining nechche on milyon, bezilirining nechche yüz ming, nechche on ming som qimmitidiki neq pul we mal-mülki bir kéchidila köyüp külge aylandi...”

Inkaslarda bayan qilinishiche, ot öchürüsh etriti xadimliri neq meydan'gha yérim sa'ettin kéyin yétip kelgen. Ular kélipla otni öchürmestin, bu ot öchürüsh emgikining chiqimini kimning üstige élishi lazimliqi mesilisi bilen aware bolup, waqitni keynige sürgen. Netijide, ot téximu ulghiyip, 2007-yili bina qilin'ghan a'ililikler binasi külge aylinip, etraptiki bashqa öylerge tutushushqa bashlighan. D u q neshriyat-teshwiqat merkizining mudiri perhat Muhemmidi Ependi bu mesilige ipade bildürüp, xitay hökümitining nahayiti mes'uliyetsiz bir hökümet bolghanliqini tilgha aldi.

Uyghur jama'itining ghulghulisini qozghawatqan mundaq bir nechche mesile diqqetni chékidu. Biri, bu qétimqi zor ot apitige xoten sheherlik ot öchürüsh etriti qatnashqandin sirt, qaraqash we lop nahiyisining ot öchürüsh etritimu qatnashqan. Üch nahiyining ot öchürüsh etriti birliship 30 ot öchürüsh mashinisida 10 sa'et küresh qilip bu qétimqi apetni aran tizginligen. Buning tüpki sewebi, bu nahiyilerning xitaydiki héchqandaq bir rayonda ishlitilmeydighan eng nachar ot öchürüsh mashinisini ishlitiwatqanliqi bolghan. Ikkinchisi, ot apiti yüz bergendin kéyin, etraptiki Uyghurlar derhal heriketke kélip ot öchürüsh üchün mürini ‏-mürige tirep küresh qilghan. Emma 200 din artuq xitay saqchiliri we qoralliq qisimliri yétip kélip, etrapni muhasirige alghan we xelqni tarqaqlashturup, ot köyüwatqan yerge yéqin yolatmighan. Öydiki neq pullirini éliwélishqa urunup qarshiliq körsetkenlerni tutup ketken. Saqchilar bu heriketni “Xelqning bixeterlikini qoghdash” dep chüshendürgen. Ot öchürüsh mashiniliri heriketke ötkende, bina alliburun köyüp kül bolghan.

Ehwalni neq meydanda turup körgen shahitlardin biri Uyghur tor betliride mundaq chüshenchilerni élan qildi: “2003-Yili qishta xoten shehiridiki eng chong a'ile jabduqliri sheherchisi bolghan ‛ana yurt‚ a'ile jahazliri sheherchisige ot ketkendin buyan, xoten sheher rayonida nurghun qétim ot apiti yüz berdi. 2004-Yili yene sekkiz qewetlik bir binada zor ot apiti yüz berdi. Ashu qétimliq qabahetlik ot apiti xoten xelqining ésidin téxiche kötürülüp ketkini yoq.

Aridin on yil ötken bügünki künde xoten shehiridiki yene bir chong a'ile jahazliri sheherchisige ot ketti. Ot ketken orun __ xoten shehiri chong bazar a'ile jahazliri sheherchisi bilen ‛chong bazar güllük olturaq rayoni‚ sheherni késip ötidighan ‛sherq shamili‚ östingining güllük köwrük yénida bolup, yéngi lop béket (sherqiy béket) ke aran 200 métirla kélidu. Ot ketken jaydin anche yiraq bolmighan jaydiki bir dukanda we uning etrapida téxi 3-4 kün ilgirila mushundaq chong ot apiti yüz bérip, nurghun mal-mülük ziyan'gha uchrighan idi. 3-4 Kündin kéyinla yene shu östengning 350-400 métir shimalidiki orunda uningdinmu chong ot apitining yüz bérishi xoten wilayitining, jümlidin xoten shehirining ot apitining aldini élish xizmitide chong yochuqning barliqini chüshendüridu.”

Mezkur inkasni yazghan kishi xotende néme üchün ot apitining toxtimay yüz béridighanliqi heqqide toxtilip mundaq yazidu:

“Buningdiki tüpki seweb: birinchidin, pütkül jem'iyetning ot apitining aldini élish xizmitining muhimliqigha we texirsizlikige bolghan tonushi yétersiz. Ikkinchidin, hökümetning herikiti yétersiz, qismen rehbiri kadirlarning ammining janijan menpe'itige, hayati we mal-mülkining bixeterlikige biwasite chétishliq bolghan ot apitining aldini élish xizmitige ehmiyet bérish salmiqi yétersiz. Bezi rehberler bu xizmetni éghizdila tutup, emeliyette ching tutmaydu. Bashta ching tutup, axirida boshap qalidu. Üchinchidin, ot öchürüsh esliheliri éghir derijide kemchil. Tötinchidin, tarmaqlarning mes'uliyiti éniq emes. Bezi orunlar‛ot apitining aldini élish xizmiti ot öchürüsh tarmaqlirining wezipisi. Bizning mes'uliyitimiz yoq‚ dep qaraydu. Bezi tarmaqlarda mes'uliyetni bir-birige ittirish, mes'uliyettin qéchish ehwali éghir. Beshinchidin, ot öchürüsh xizmitige bolghan sélinma yéterlik emes.”

Bu qétimqi ot apitining qandaq yüz bergenliki toghrisida xitay hökümet terepning éniq melumati hazirgha qeder élan qilinmidi.

Bezilerning bayan qilishiche, aldi bilen alte qewetlik bir binaning 2-qewitidiki bir öyde gaz tungi partlap, ot shu yerdin etrapqa yamrighan. Bezilerning bildürüshiche, bu qétimqi ot apitini tamaka qalduqi yaki tok simliridiki köyüsh peyda qilghan. Yene bezilerning inkasiche bolsa, bu qétimqi ot apiti xitayning suyiqesti, xitaylar Uyghur baylirini közdin yoqitish üchün qesten peyda qilghan bir weqe.

Qandaqla bolmisun, Uyghur jama'iti bu qétimqi ot apitining mes'uliyitini hökümet üstige élishi kérek, dep qarimaqta. Emma muqimliqqa tesir yétidu, dégen guman bilen bu zor ot apitining xewirinimu élan qilishqa pétinalmighan xitay hökümitining mes'uliyetni üstige élishi natayin.