“Erzan bahaliq tawar éksporti Uyghurlarning kishilik hoquqi depsende bolushqa yol échiwatidu”

“Xeter astidiki xelqler jem'iyiti” namliq gérmaniye kishilik hoquq teshkilati seyshenbe küni bayanat élan qilip, xitayning erzan bahaliq polat, alyumin, toqumichiliq mehsulatliri tibet, Uyghur we mongghullarning kishilik hoquqining depsende bolushigha yol échip bériwatqanliqini bildürgen.

Mezkur teshkilatning qeyt qilishiche, eger tibet, shinjang yaki sherqiy türkistan, ichki mongghulning erzan bahaliq xam eshyasi we énérgiyisi bolmisa, xitay polat, alyumin we toqumichiliq mehsulatlirini undaq erzan bahada ishlepchiqirip éksport qilalmaydiken.

“Xeter astidiki xelqler jem'iyiti”, shunga “Yawropa ittipaqini xitayning bazar igilikidiki döletlik ornini étirap qilmasliqqa agahlanduridighanliqini bildürgen. Mezkur teshkilatning qeyt qilishiche, “Xitay hökümiti ötken bir qanche yildin béri, déngiz sahilidiki muhitqa ziyanliq sana'etlerni shinjang yaki sherqiy türkistan'gha hem ichki mongghulgha yötkep, döletning maliye yardimide téximu erzan bahaliq mehsulatlarni ishlepchiqirish imkaniyitige ige qilghan.”

“Xeter astidiki xelqler jem'iyiti” bayanatida mezkur teshkilatning asiya ishliri diréktori ulrix déli'usning sözini neqil keltürüp, “Uning bundaq qilishtiki meqsiti déngiz sahilidiki rayonlarning ékologiyilik naraziliqining aldini élish. Shuning bilen birge, yéngi we küchlük ishlepchiqirish séxlirini qurup, téximu erzan bahaliq éksport mehsulatlirini ishlepchiqirish. Halbuki, buningda Uyghur we mongghullar ékologiyilik bulghinish we kishilik hoquqi depsendichilikige uchrap keldi” dep körsetken.

Ulrix déli'us charshenbe küni muxbirimizning ziyaritini qobul qilip, xitaygha bazar igilikidiki döletlik orni bérishke qarshi ikenlikini bildürdi. Uning körsitishiche, xitayning sana'et karxanilirini Uyghur rayonigha yötkishi Uyghurlargha éghir ziyan salghan.

Ulrix déli'us mundaq deydu: “Xitayning bu xil erzan bahaliq tawar éksporti Uyghur xelqining kishilik hoquqigha nisbeten yéngi depsendichiliklerni keltürüp chiqardi. Biz yéqinqi bir qanche yil ichide nurghun sana'et türi, bolupmu polat we alyumin sana'iti xitayning sherqi déngiz sahilidiki rayonlardin sherqiy türkistan we ichki mongghulgha yötkep apirilghanliqini körduq. Netijide, ékologiye bu rayonlarda eng endishe qilidighan mesilige aylinip, muhit apiti kölimi zorayghan bolsimu, emma da'iriler izchil téximu zor kölemlik alyumin karxanilirini qurup chiqti”.

Ulréx dél'i'us yene, xitay Uyghur rayonigha yötkep chiqqan sana'et karxanilirining Uyghurlargha héchqandaq ijabiy paydisi tegmigenlikini bildürüp, “Uyghurlaning érishkini peqet éghir muhit weyranchiliqi” dep körsetti.

Ulrix déli'i'us mundaq deydu: “Sherqiy türkistandiki sana'et karxanilirining ishqa orunlishish mesiliside Uyghurlargha héchqandaq ijabiy paydisi tegmidi. Ishsizliq Uyghurlarda apet xaraktérlik bir mesile. Chünki, bu karxanilarda ishqa orunlashqanlarning hemmisi xitaylar boldi. Buning shexsiy paydisini sherqiy türkistan'gha köchmen bolup kélip olturaqlashqan shu kishiler kördi. Sherqiy türkistandiki dölet we xususiy karxanilarda téximu yaxshi xizmet orunlirigha shular érishti. Bizning tesiratimiz bolsa, Uyghurlarning érishkini ékologiyilik apet we muhit mesilisidur”.

Bu, kishilik hoquq teshkilatlirining tunji qétim xitayning polat, alyumin we toqumichiliq éksport mehsulatlirini kishilik hoquq mesilisige baghlap otturigha qoyushidur. Yawropa ittipaqi peyshenbe küni biryussélda échilidighan yighinda, xitayning bazar igilikidiki dölet yaki emeslikini qarar qilishi kérek. Eger u, bu yil 11‏-dékabirgha qeder buninggha héchqandaq qarar chiqarmisa, uning bazar igilikidiki döletlik orni aptomatik étirap qilin'ghan bolidu.
“Xeter astidiki xelqler teshkilati” bayanatida, xitayning bazar igilikidiki döletlik orni aptomatik étirap qilinsa,xitay éksport mehsulatlirigha qarshi tedbir élish téximu qiyinlishidighanliqini bildürgen.

Hazir yawropa ittipaqidiki gérmaniye qatarliq bezi sana'etleshken chong döletler xitay bilen soda urushi yüz bérishni xalimisimu, emma italiye, portugaliye, polsha, ispaniye qatarliq döletler xitaygha bazar igilikidiki döletlik orni bérishke qarshiken. Chünki, bu döletler xitaygha bazar igilikidiki döletlik shtati bérilse, uning erzan bahaliq éksport mehsulati özlirining sana'itini weyran qiliwétidu, dep endishe qilidiken.

Ulréx déli'us, özlirining xitayni heqiqiy bazar igiliki dölet, dep qarimaydighanliqini bildürdi.

Déli'us mundaq deydu: “Eger biz xitayning emeliy weziyitini analiz qilsaq, biz u heqiqiy bazar igiliki emes, dégen xulasigha kélimiz. Uningda dölet mehsulat ishlepchiqirishqa étibar xaraktérlik yardemlerni béridu. Xususen énérgiye, kömür, gaz, néfit ishlepchiqirishqa yardem béridu. Eger bu yardem bérilmise, xitay éksport mehsulatlirining bahasi bügünkidin téximu qimmet bolghan bolatti. Döletning étibar bérishi seweblik xitay nurghun mehsulatlirini xususen polat, alyumin, toqumichiliq mehsulatlirini yawropa we amérikigha nahayiti erzan bahada éksport qiliwatidu. Bu bizning xitaygha bazar igilikidiki döletlik shtati bérishke qarshi turushimizdiki bir seweb. Emma bizdek kishilik hoquq teshkilati üchün eng muhim amil, buning sherqiy türkistan kishilik hoquq weziyitige körsitiwatqan tesiri.”