Xitayning quruqluq “Yéngi yipek yoli” Uyghurlargha ghayet zor xiris élip kélidu

Asiya-tinch okyan iqtisadiy hemkarliq munbiri yighini mezgilidiki béyjingning kechlik menzirisi. 2014-Yili 10-noyabir.

Xitayning quruqluqtiki “Yéngi yipek yoli” pilani chongching shehirini bashlinish nuqtisi qilip, ürümchi, alma'ata, tashkent, semerqent, téhran we istanbul arqiliq gérmaniyening désburg, gollaniyening antéwérpin we bu yerdin italiyening ottura déngizdiki qedimiy soda shehri-wénityesige qeder yétip baridu.

Xitay re'isi shi jinping béyjingda ötküzülgen bu qétimqi asiya-tinch okyan iqtisadiy munbiri yighini mezgilide, xitayning ‏déngiz‏-quruqluq ikki liniyediki “Yéngi yipek yoli” qurulushigha mexsus fondi qurup, 40 nechche milyard dollar ajritidighanliqini élan qilghan.

Shi jinping, yéngi yipek yoli fondi yipek yoli boyidiki döletlerni öz-ara tutashturidighan asasi qurulush, bayliq, sana'et, pul-mu'amile we bashqa sahediki qurulush türlirini meblegh bilen teminleydighanliqini bildürüp, biraq bu pilan bir yaki bir qanche döletning tirishchanliqi bilen emelge ashmaydighanliqi, uning köp tereplimilik hemkarliqqa mohtaj ikenlikini tekitligen.

Bezi analizchilarning körsitishiche, xitay mezkur pilanni emelge ashurushqa nahayiti qizghin bolsimu, biraq u nurghun xirislargha duch kélishi mumkin.

U duch kélidighan xirislarning biri‏-bixeterlik mesilisi. Béyjing hökümiti afghanistan-pakistan chégrasini baza qilghan sherqiy türkistan islam herikiti qoralliq küchlirini xitaygha kéliwatqan asasliq térrorluq tehdit, dep kelgen.

Amérikida turushluq weziyet analizchisi, “Béyjing bahari” zhurnilining bang muherriri xu ping ependining qarishiche, xitay hökümiti Uyghurlarning ehwalini yaxshilimisa, uning “Yéngi yipek yoli” pilani bixeterlik tehditige uchraydu.

U: eger u shinjangdiki milliy mesilini hel qilmisa, bolupmu Uyghurlarning hazirqi ehwalida özgirish bolmisa, uning qurmaqchi bolghan “Yéngi yipek yoli” da bixeterlik jehette yenila nurghun mesile kélip chiqidu, dédi.

Biraq xu ping ependining eskertishiche, xitay hökümitining yéngi yipek yolining bixeterlikini, dep Uyghurlarning ehwalini özgertish niyiti yoq bolushi mumkin.

U mundaq dédi: junggo da'irilirige nisbeten éytqanda ular yipek yolining bixeterlikini dep, shinjangdiki Uyghurlarning mesilisini hel qilish kérek, dep qarishi natayin. Méningche uning niyiti buning eksiche bolushi mumkin. U yéngi yipek yoli qurulushi, shinjanggha qoshna bezi döletler bilen soda munasiwitini rawajlandurush qatarliq wasitiler arqiliq shinjangdiki Uyghurlarning pa'aliyitini ilgirilep kontrol qilishqa urunushi éhtimal. Shuning bilen birge, bu xil wasitiler arqiliq qoshna döletlerni sétiwélip, Uyghurlarning heqqaniy qarshiliq heriketlirige hésdashliq qilmasliqqa qayil qilishi mumkin. Mana bu, ularning niyiti we buning üchün ular nahayiti köp küch serp qiliwatidu.

Xitay hökümiti sherqiy türkistan islam herikiti qoralliq küchliridin ensirep, shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletlerni we pakistan bilen afghanistanni ulargha qarshi junggo bilen hemkarlishishqa qistap kelgen. U, sherqiy türkistan küchlirige ortaq qarshi turushni bu döletlerge iqtisadiy yardem bérish, meblegh sélish we bashqa sahelerde hemkarliq élip bérishtiki aldinqi shert qilip qoyup keldi.

U yéqinda amérika bilen térrorluqqa qarshi hemkarliq élip bérishni teklip qilip, sh. T. I h ni qayta térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzüshni telep qilghan.

Bezi amérikiliq mutexessislerning ashkarilishiche, amérikining xitay otturigha qoyghan teklipni qobul qilip, sh. T. I. H ni qayta térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzüsh éhtimalliqi yoq emes. Amérika 2001‏- yili “11‏- Séntebir weqesi” din sh. T. I. H ni bir mehel mezkur tizimlikige kirgüzüp, kéyinrek chiqiriwetken idi.

Xitayning pilanida Uyghur ili tarixiy yipek yoligha oxshashla “Yéngi yipek yoli” ning halqiliq qatnash tügüni.

Analizchilarning körsitishiche, béyjing hökümitining Uyghur élide tashyol, tömüryol, ayrodrom öy-mülk baziri we bashqa asasi eslihelerge dawamliq meblegh sélishi, pul mu'amile baziri we toqumichiliq karxanilirini köchürüp kélishke bashlishi, xelq'ara yighin, xelq'ara körgezmilerni ürümchige orunlashturushi, uning yéngi yipek yoli tereqqiyat pilani bilen munasiwetlik.

Bu yil 12‏-ayda, 2‏-nöwetlik “Yipek yoli medeniyet keshpiyati buyumliri körgezmisi” ning ürümchide échilidighanliqi buning tipik bir misali. Uyghur aptonom rayonluq medeniyet nazariti peyshenbe küni ürümchi döng köwrük chong baziridiki bir zalda axbarat élan qilip, 5‏-dékabir ürümchi xelq'ara körgezme merkizide échilidighan mezkur pa'aliyetni tonushturghan.

Lékin analizchilarning qarishiche, yéngi yipek yoli qurulushida xenzular yétekchilik rol oynighachqa, u yenila asasliq xenzularni menpe'etdar qilidu.

Xu ping ependi, zor miqdardiki sélinma qismen Uyghurlargha wasitilik purset yaritip béridighanliqini chetke qaqmisimu, biraq uning xenzular bilen Uyghur otturisidiki iqtisadi‏-ijtima'iy perqni dawamliq kéngeytidighanliqini agahlandurdi.

U mundaq dédi: elwette, junggo hökümitining nuqtini neziridin alghanda, u 40 nechche milyard dollarliq bu meblegh shinjang rayonidiki xenzular bilen Uyghurlar otturisida menpe'et bölünüshi peyda qilishini xalimaydu. U subyéktip jehettin, téximu köp meblegh Uyghurlarning turmush sewiyisini östürüshini ümid qilidu. Chünki, uning hésabi boyiche Uyghurlarning maddiy turmushi yaxshilansa, uning shinjangdiki kishilik hoquq mesilisini bésiqturushi asan bolidu. Bu u oylashqan bir amil. Biraq emeliyette u qanche milyard dollar meblegh salmisun, uningdin asasliq yenila xenzular behrimen bolidu. Uningdin behrimen bolidighan Uyghurlarning sani yenila intayin cheklik bolup, u yenila burunqi aqiwetni keltürüp chiqiridu.

Bezi mutexessis we pa'aliyetchiler, xitayning yéqinqi 20 yildin buyan yolgha qoyup kelgen “Gherbni échish siyasiti” xitaylarni kötürüp, xenzu-Uyghur otturisida zor siyasiy, iqtisadiy, ijtima'iy perq peyda qilghanliqi, bu Uyghurlarning naraziliqi we hazirqi qanliq toqunushlarning kélip chiqishigha yol échip bergenlikini eskertip keldi.

Biraq xu ping ependi, xitay hökümitining peqet iqtisadni tereqqiy qildursaq, bashqa mesililer hel bolidu, dep qaraydighanliqini eskertip, lékin Uyghur mesilisining peqet iqtisadi tereqqiyat bilen hel bolmaydighanliqi, medeniyet, til, din, siyasiy we bashqa mesililerge chétishliq murekkep mesile ikenlikini bildürdi.

U: junggo kompartiye da'irilirining tepekkur usuli nahayiti addiy. Ular peqet iqtisadiy tereqqiyat usuli arqiliq kishilik hoquq jehettiki mesililerni basturuwetmekchi bolidu. Bundaq qilishning netijiside, uning iqtisadiy tereqqiyati bir tereplimilikni, shinjang xelqi héch qandaq nep alalmasliq mesilisini keltürüp chiqiripla qalmay, eng muhimi u bu xil usul arqiliq shinjangning kishilik hoquqni mesilisini basturup keldi.

“Yéngi yipek yili” qurush pilanini eng burun 2011‏-yili sabiq amérika dölet ishlar ministiri hélari klinton otturigha qoyghan. U, mezkur pilanning afghanistan'gha iqtisadiy yölenchük bolushini meqset qilghan idi.

Biraq shi jinping 2013‏- yili qazaqistan'gha qilghan ziyaritide astana uniwérsitétida nutuq sözlep, xitayning özige xas “Yéngi yipek yoli” pilanini élan qilghan. Xitayning yipek yoli pilanida afghanistan hélariy klintonning pilanidin perqliq halda yipek yoli tömür yol torining sirtida qalghan idi.