“Uyghur qirghinchiliqi” heqqidiki qarar bikar qilinamdu?

Amérika hökümitining Uyghur jem'iyiti yillardin buyan duch kéliwatqan ijtima'iy paji'e we siyasiy basturushni estayidil bahalap “Nöwette xitay hökümiti Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatidu” dégen axirqi qararni élishi dunya miqyasida ghayet zor zilzile peyda qilghandin kéyin amérika bashchiliqidiki gherb dunyasining bu qirghinchiliqqa qarita qandaq tedbir alidighanliqi köpchilikning parang témisi bolup kelgen idi. Emma 27-yanwar küni amérika dölet mejliside ötküzülgen guwahliq bérish yighinida amérika hökümitining bu qararni yéngiwashtin qarap chiqidighanliqi heqqidiki uchurlar melum bolghandin kéyin her sahe kishilirining diqqiti yene bir qétim bu mesilige merkezleshti. Bu mesilining otturigha chiqishi bolsa yéngidin birleshken döletler teshkilati (b d t) da turushluq bash elchilikke körsitilgen elchi namzati linda tomas grinfyéldning “Tashqi ishlar ministirliqi hazir bu qararni yéngiwashtin qarap chiqish aldida turidu” dégen sözidin kéyin bashlan'ghan bolup, bir qisim axbarat wasitilirining xewer qilishi tézla hemmila jaygha tarqidi.

Emeliyette yéngi nöwetlik amérika hökümitining Uyghurlar heqqidiki meydani jow baydinning saylam mezgilidiki nutuqliridila birnechche qétim ipadilen'gen bolup, shu waqitlarda u xitay re'isi shi jinpingni “Siyasiy lükchek” dep atighan hemde milyonlighan Uyghurni yighiwélish lagérigha qamighan bundaq bir rehberge ‍özining qet'iy qarshi ikenlikini ashkara tekitligen idi. Jow baydin tashqi ishlar ministirliqining namzatliqigha körsetken antoni blinkén ependimu özi téxi resmiy muqimlashmighan waqittila muxbirlarning “Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qararning élinishigha siz qandaq qaraysiz?” dégen so'algha “Men bolsammu mushundaq qarar alghan bolattim” dep jawab bergen idi. 27-Yanwar küni uning amérika tashqi ishlar ministiri bolushi resmiy yosunda muqimlashqandin kéyin ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida u yene bir qétim bu heqtiki so'allargha duch keldi. Antoni blinkén özining bu heqtiki qararining héchqandaq özgirish bolmighanliqini alahide tekitlesh bilen birge “Men hélihem Uyghurlar xitay hökümitining qirghinchiliqigha uchrawatidu, dep qaraymen” dégenidi. Uning linda tomas “Tashqi ishlar ministirliqi Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qararni tekshürüwatidu” dégen sözni qilghandin birnechche sa'et ötkende bundaq qet'iy mewqeni ipadilishi emeliyette linda tomasning éytqanlirining alliqachan inkar qilinip ketken uchurlar ikenlikining biwasite inkasi idi. Yene kélip bu uning baydin hökümitining bu mesile heqqidiki meydani heqqide soralghan so'allargha qarita “Erlerni, ayallarni we balilarni yighiwélish lagérlirigha qamash, ularni qaytidin terbiyelesh hemde xitay kompartiyesige xas idé'ologiyeni singdürüshke urunush dégenlerning hemmisi qirghinchiliq boluwatqanliqining ispati” dep jawab bérishi yéngi nöwetlik hökümetning “Uyghur qirghinchiliqi” heqqidiki qararni toluq qobul qilidighanliqinimu körsitetti.

Aridin ikki kün ötüp 29-yanwargha kelgende prézidént jow baydinning dölet bixeterlik ishliri meslihetchisi jék salliwanning washin'gton shehiridiki “Amérika qoshma shtatliri tinchliq instituti” da nutuq sözlep “Biz heriketke ötüshimiz, shuningdek xitay hökümitini shinjang we xongkongda qiliwatqanliri üchün bedel tölitishimiz lazim” déyishi bilen bu téma yene bir qétim herqaysi axbarat sahesidin keng yer aldi. Shuning bilen birge yéngi nöwetlik amérika hökümitining Uyghurlar heqqide alghan qararning asanliqche özgermeydighanliqining yene bir qétim eks étishi bolup qaldi.

Bolupmu uning sözliridiki “Xitay mesilisi nöwette amérika bilen uning yawropadiki itipaqdashliri muhakime qiliwatqan mesililer ichide eng aldinqi orunda turuwatidu” dégen jümlilerning alahide tekitlinishi, arqidinla amérika bilen uning ittipaqdashlirining bir yaqidin bash chiqirip xitay hökümiti ijra qiliwatqan soda we pen-téxnika sahesidiki depsendichilikni chekleydighanliqi heqqidiki mezmunlar yéngi nöwetlik amérika hökümitining xitay heqqide alliqachan belgilinip bolghan amérika tashqi siyasitining yene bir qétim ashkara jezmleshtürülishi, dep qariliwatqanliqi melum.

Linda tomasning “Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qarar qaytidin qarap chiqiliwatidu” dégen sözliridin kéyinla 28-yanwar küni xitay hökümitining kaniyi bolghan “Yershari waqti géziti” xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi jaw lijyenning aghzidin bayanat berdi. U muxbirlarni kütüwélish yighinida bu heqte söz qilip: “Men üch qétim tekrarlaymen: bizde héchqandaq qirghinchiliq hadisisi mewjut emes. Biz baydin hökümitining heqiqetke yüzlinip, bizning xelqimizning aghzidin qandaq gepler chiqiwatqanliqinimu anglap béqishini ümid qilimiz” dédi.

Halbuki, linda tomasning “Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qararning élinishida bezi kemtüklüklerge yol qoyulghan” dégen pikrige amérika qoshma shtatliri (a q sh) ning birleshken döletler teshkilati (b d t) diki sabiq mu'awin bash elchisi, amérika hökümitining nöwettiki “Xelq'ara ayallar mesilisi bash elchisi” bolup ishlewatqan kélliy kurriy xanim keskin reddiye bergen. “Döletlik baha” zhurnilining bu heqtiki xewiride éytilishiche, kurriy xanim bu heqte söz qilip “Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qararning élinishida barliq xizmet halqilirigha toluq ri'aye qilindi. Buningda kemtüklük bar, dégüchiler bir bolsa buningdin bixewer, bir bolsa özimu bilmigen halda bashqilarni qaymuqturuwatidu, xalas” dégen. Emma amérika tashqi ishlar ministirliqi bu heqtiki so'allirimizgha hazirghiche héchqandaq jawab qayturmidi.

Amérika dölet xewpsizlik kéngishimu alliqachan “Uyghur qirghinchiliqi” heqqidiki qararning élinishi toghrisida öz mewqesini ipadiligen idi. Ularning bayanatchisi bu heqte “Washin'gton közetküchisi” gézitige qilghan sözide “Baydin ependi ötken yilila Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi heqqide söz qilghan, shuningdek özining bu qirghinchiliqqa pütün küchi bilen qarshi turidighanliqini bildürgen. Mushuning özi baydin hökümitining ‛Uyghurlar qirghinchiliqqa uchrawatidu‚ dep qaraydighanliqining ispati” dégenidi. Emdilikte bolsa amérika hökümitidiki shunche köp yuqiri derijilik zatlarning Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qarari bir yerdin chiqiwatqanda bu heqtiki qararning yéngiwashtin qarap chiqilishi heqqidiki mish-mish parangning tarqilishi toghrisida beziler “Tramp hökümitining Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qarari yéngi nöwetlik amérika hökümitidiki qismen shexslerni bi'aram qilghan bolushi mumkin” dep qarimaqta iken. Nyo-york shehiridiki musteqil siyasiy analizchi, doktur shan lin ene shu xil qarashtiki kishilerning biri.

Doktur shan linning qarishiche, amérika hökümitining bolghusi tashqi ishlar ministiri téxi resmiy halda wezipige olturmastinla muxbirlarning bu heqtiki so'aligha qarita öz qarishini ipadiligen. Shuningdek özining Uyghurlar qirghinchiliqqa uchrawatidu, dep qaraydighanliqini bildürgen. Emdilikte amérika diplomatiyesining eng aliy rehbiri bolghan bir zat alahide mu'eyyenleshtürüwatqan bir mesile toghrisida uning qol astidiki bir xadimning “Bu heqte qayta qarar élinishi mumkin” dégen mezmunda söz qilishi shübhisizki yéngi nöwetlik hökümetning ichide “Uyghur qirghinchiliqi” heqqidiki qarargha qoshulmaydighan bir qisim kishilerning barliqini körsitidiken. Chünki “Shamal chiqmisa derex lingshimaydu” dégendek, bundaq bir halqiliq mezgilde bu pikirning ashkara tilgha élinishi bezilerning bu qararni özgertish arzusining eks étishi hésablinidiken. Shan lin bu heqte söz bolghanda mundaq deydu.

“Biz bu mesilide alahide diqqet qilidighan bir mesile baydin hökümitining Uyghur siyasitide özgirish bolush-bolmasliqidur. Chünki baydin hökümitining birleshken döletler teshkilatida turushluq bash elchilikige körsitilgen namzat linda tomas grinfyéld özi heqqidiki yighinda amérika tashqi ishlar ministirliqining Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qararni qaytidin qarap chiqidighanliqini otturigha qoydi. Qiziqarliq yéri bu gepni tashqi ishlar ministirliqining ministiri antoni blinkén ependi emes, belki uning qol astidiki yüzligen elchilerning biri bolghan bir xadimning éytishi bekmu ghelite bir ish. Mesile shuki, ‛Uyghur qirghinchiliqi‚ heqqidiki qarar amérika hökümitining özidimu bir qisim kishilerge yaqmighan. Emma antoni bilinkén alliqachan özining Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki hökümni qollaydighanliqini bildürüp boldi. Belkim sizmu diqqet qilghan bolushingiz mumkin. Guwahliq yighinida linda xanim özining ilgiriki yillardiki xitayperestliki üchün tenqidke kömülüp ketti. Chünki u izchil xitay hökümitini ‛afriqigha yardem qiliwatidu‚ dep maxtap kelgen bir ayal. Emeliyette bolsa xitay hökümitining ‛bir belwagh bir yol qurulushi‚ namida afriqida ‛qerz déplomatiyesi‚ni yolgha qoyuwatqanliqi hemde bayliq qidirish üchün afriqining muhitini qaysi derijide weyran qiliwetkenliki alliqachan yüzligen xewer we maqalilerde tepsiliy bayan qilin'ghan. Mushundaq bir hökümetni maxtap harmighan bir ayalning emdilikte ‛Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qarar yéngiwashtin qarap chiqilidu‚ dégen gepni posuqqide dep sélishi bekmu ghelite bir ish.”

Melum bolushiche, amérika tashqi ishlar ministiri antoni blinkén ependi Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi heqqidiki qarashqa qoshulidighanliqini bildürgendin kéyin xitay hökümiti özining kona usulida yene bir qétim “Intiqam” alghan. “Nyo-york pochtisi” gézitining 28-yanwardiki xewiride éytilishiche, xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatida antoniy bilinkénning kilimat özgirishi heqqidiki xizmette öz'ara hemkarlishish heqqidiki teklipi ret qilin'ghan. Xitay hökümiti bu heqte chüshenche bérip “Biz bu mesilide hemkarlishishni xalaymiz. Emma bashqilar bizning ichki ishimizgha qopalliq bilen arilishiwalsa biz bu xil hemkarliqni ret qilishqa mejburmiz” dégen.

“Uyghur qirghinchiliqi” heqqidiki qararning amérika hökümitining yuqiri qatlimida mu'eyyenleshtürülüshi öz nöwitide gherb dunyasidimu zor eks tesir qozghawatqanliqi melum. 28-Yanwar küni kanada parlaméntida ötküzülgen guwahliq bérish yighinida üch neper parlamént ezasi bash ministir trudu ependidin “Siz néme üchün pakitlar taghdek döwilen'gen ehwalda Uyghurlar ning qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini biwasite hemde ashkara ten almaysiz?” dep soridi. Bash ministir trudu özining bu mesilini estayidil oyliniwatqanliqini hemde pat yéqinda tégishlik basquchlar arqiliq Uyghur diyaridiki siyasiy basturush heqqide resmiy qarar alidighanliqini qayta-qayta tekitlidi.

Nöwette amérika hökümitining bu qararni ‍özgertish heqqide teyyarliq qiliwatqanliqini körsitidighan héchqandaq ehwal mewjut emes bolup, bu heqte yéngi bir qararning élinishi yaki ilgiriki qararning bikar qilinishi heqqide endishe qilishning héchqandaq hajiti yoq, dep qaralmaqtiken.