Yehudiylar chong qirghinchiliqi xatire muzéyi doklati: “Uyghur irqi qirghinchiliqi dawam qiliwatidu”

“Yehudiylar chong qirghinchiliqi xatire muzéyi” da ötküzülgen xitayning Uyghurlargha keng kölemlik wehshiyliki toghrisidiki pa'aliyette (ongdin) piroféssor doktor rayin sam (Rian Thum), musteqil tetqiqatchi mu'etter iliqut, “Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish” teshkilatining diréktori rehime mehmut we simon-skjodt irqiy qirghinchiliqning aldini élish merkizining mudiri na'omi kikolér(Naomi Kikoler)lar munazire qildi. 2024-Yili 22-mart, washington.

Washin'gton shehiridiki “Yehudiylar chong qirghinchiliqi xatire muzéyi” qarmiqidiki “Qirghinchiliqning aldini élish merkizi” manchéstér uniwérsitétining piroféssori doktor rayin sam (Rian Thum) teyyarlighan “Xitayning Uyghurlarni basturushi sekkiz yildin kéyinmu qorqunchluq halette: xitayning Uyghur rayonidiki siyasiti némishqa özgermidi” namliq bösüsh xaraktérlik yéngi doklatini élan qilghan. Bu doklatta “Xitayning Uyghur élidiki siyasiti özgermidi, yeni xitayning insaniyetke qarshi ötküzüwatqan jinayetliri we irqi qirghinchiliqi dawam qiliwatidu” dégen pikir ilgiri sürülgen.

Bu doklat xitayning dölet höjjiti, sün'iy hemrah arqiliq tartilghan süret we hayat qalghuchilarning, yeni lagér shahitlirining guwahliqini pakit qilip, ularni yéqinda neshr qilin'ghan ilmiy tetqiqatlar bilen birleshtürgen asasta teyyarlan'ghan. Doklatta yene xitayning 2022-yildin 2024-yilghiche bolghan basturush xaraktérlik dölet siyasitining tereqqiyatimu tehlil qilin'ghan. Doklatta yéqinqi waqitlardiki uchur kemchiliki, xitay hökümitining Uyghur rayonidiki ehwalni normalliqqa qaytti dep dunyani qayil qilishqa urun'ghanliqi we bu heqtiki teshwiqatlargha yardem bergenliki körsitilgen.

Doklatta mundaq dep xulase chiqirilghan: “Emeliyette Uyghur élide insaniyetke qarshi jinayet (b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisining 2022-yildiki doklati) we irqiy qirghinchiliq (Uyghur sot kollégiyesi, bir qanche gherb hökümetlirining bayanati) teshkil qilidighan jinayetlerning hemmisi dawamlashti. Keng kölemlik tutup turushlar qismen perqliq shekilde yolgha qoyuldi. Mejburiy emgek we xitaydin bashqa milletlerning perzentlirini yataqliq mektepte xitaylarning béqishigha bérish qatarliq basturush heriketliri kéngeydi”.

Doktor rayin sam radiyomiz ziyaritini qobul qilip mundaq dédi:

“Bu doklatta otturigha qoyulghan, burun bu heqte déyilmigen muhim ishlarning biri, döletning Uyghur a'ililirige yashan'ghanlarni döletning yashan'ghanlarni béqish ornigha ewetishke bésimi qilishi we yashan'ghanlar üchün köp sandiki yashan'ghanlar sanatoriyesini qurushidur. Döletning bu siyasiti Uyghur a'ililerni parchilash üchün yolgha qoyghan bashqa siyasetliri bilen munasiwetlik. Bolupmu yézilarda balilar yataqliq mekteplerge, yashan'ghanlar bolsa döletning yashan'ghanlarni béqish orunlirigha élip kélin'gen. Emgek qoramidiki kishiler zawutlargha ewetilip, mejburiy emgekke orunlashturulghan. Bu jeryanda ularning yer zéminliri tartiwélin'ghan we a'ilisi pütünley parchilan'ghan. Méningche, yashan'ghanlarni béqishning tüzümleshtürülüshi hazirghiche heqiqiy xewer qilinmighan bir ish. Bu, u xitay hökümiti ‛qosh merkezlishish siyasiti‚ dep ataydighan siyasetning bir qismi. Bu emeliyette yétim balilar yaki yashlarning barliqqa kélishi bilen munasiwetlik. Shunga xitay hökümiti balilar we yashan'ghanlarni a'ilidin chiqiriwétishni ortaq siyaset nishanining bir qismi dep qaraydu”

Amérikidiki rend siyaset tetqiqat merkizi (RAND Corporation) istratégiye we xewpsizlik mutexessisi doktor raymond ko (Raymond Kuo) bu yéngi doklat we doklatta otturigha qoyulghan pikirler heqqide mundaq deydu:

“Nahayiti éniqki bu doklatta shinjangning hazirqi ehwali, bolupmu Uyghurlargha bilen munasiwetlik ehwallar eks ettürülgen. Uyghurlarni basturush we zulum iz qoghlap tekshürülgen. Waqitning ötüshige egiship lagérlar aziyiwatqandek körünidu. Lékin xitay hökümiti lagérlarning ornigha bashqa türdiki eslihelerni köpeytken. Méningche, omumen éytqanda (Uyghur rayonida) ehwal yaxshi emes. Xitayning meyli chonglar yaki balilar bolsun, Uyghurlarni basturushqa urunushi nahayiti éniq. Men xitayning shinjang we Uyghurlargha qaratqan siyasitide heqiqiy özgirishni körmidim. Mezkur doklattimu, xitayning siyasitining emeliyette unche köp özgertmigenliki ispatlan'ghandek qilidu”.

Mezkur doklatta yene mundaq dégen: “Mejburiy emgek 2022-yildin 2023-yilghiche dawamliq kéngeydi. 2020-Yiligha qeder köpinche lagérlar taqaldi, emma 2023-yili ‛emgek küchlirini yötkesh‚ sistémisining tereqqiy qilishi aldinqi yillardikige qarighanda téximu téz boldi, xitay bolmighan türkiy milletliri mejburiy emgek orunlirigha ewetildi. Xelq'araning tekshürüshi we amérikining import cheklimisi aldida, konkrét shirketlerning ishtirak qilishi toghrisidiki nurghun sanliq melumatlar basturuldi. Emma dölet bu pirogrammigha a'it nurghun höjjetlerni dawamliq ochuq élan qildi”.

2023-Yili yalqun uluyol we lawra murfiy qatarliqlar xelq'araliq teminlesh zenjirining mejburiy emgek bilen baghlinishini tetqiq qilghan idi. Adriyan zénz 2023-yili 2-ayda élan qilghan doklatida, mejburiy emgek siyasiti we mejburiy emgekning rayon miqyasida téz kéngeygenlikini körsetkenidi.

Bu akadémiklar tehlil qilghan menbelerdin otturigha chiqqan omumiy yekün töwendikiche: “Emgek küchlirini yötkesh” sistémisini kéngeytish shinjang Uyghur aptonum rayonining 2021-yili maqullan'ghan we 2025-yilghiche dawam qilishi pilanlan'ghan besh yilliq pilanining bir qismi. “Kishi-qétim sani” (person-times) asasida ölchen'gen “Emgek küchi yötkilishliri” ning sani 2021-ylida 3 milyon 170 ming, 2022-yilida 3.03 Milyon, 2023-yilining aldinqi üch peslide 3.05 Milyon bolghan.

Bo doklatni élan qilghan “Yehudiylar chong qirghinchiliqi xatire muzéyi” ning qarmiqidiki “Qirghinchiliqning aldini élish merkizi” ning mes'ulliridin enji'a gidilmen (Andrea Gittleman) xanim amérika hökümiti we bashqa hökümetlerge töwendiki teklip we tewsiyelerni berdi:

“Men tilgha élip ötkinimdek, bu doklatni neshr qilishimizdiki meqsetlerning biri Uyghur we bashqilargha qarshi ishlen'gen jinayetlerni yorutup bérish we kishilerning buninggha dawamliq diqqet qilishini saqlashtur. Rayin dégendek, Uyghur rayoni heqqide uchurgha érishish tes. Shunga rayin biz bilgen uchurlarni yighip, (Uyghur élide) yüz bergen ishlar toghrisidiki chüshenchimizni heqiqiy yéngilaydighan sanliq mölcher bilen teminlep qaltis ish qildi. Biz amérika hökümiti we bashqa hökümetlerni qoshumche tetqiqatqa, melumat toplashqa meblegh ajritishini, jinayetning mahiyitini chüshinishke heqiqiy tirishishqa kapaletlik qilishni tewsiye qilimiz”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat we pa'aliyet ishlirigha mes'ul mu'awin diréktori pétér irwin (Peter Irwin) bu doklatning ehmiyiti we paydiliri heqqide toxtilip mundaq dédi:

“Siz bu doklattin insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliqning Uyghur rayonida dawam qiliwatqanliqini köreleysiz. Metbu'atlar we bashqa tetqiqatchilar bu heqte köp tetqiqat élip barmaywatidu. Yéqindin buyan élan qilin'ghan uchurlarmu az. Bu bizge némilerni chüshendürüp béridu? bu doklat xitay hökümitining sanliq melumatlirini asas qilidu. Hökümet we shirketlerning yolgha qoyghan siyaset-ijra'atliri rayonda irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetning dawam qiliwatqanliqini körsitidu. Bu siyasetler dawam qilish bilen bir waqitta, bir yaqtin kéngiyiwatidu. Bu doklat Uyghur rayonida hazir néme ish boluwatqanliqi toghrisida heqiqiy yéngi uchurlarni etrapliq we chüshinishlik shekilde teminligenliki, xitay hökümitining sanliq melumatliridin biwasite paydilan'ghanliqi üchün nahayiti muhim. Shunga bu doklatni b d t gha yaki hökümetlerge körsiteleysiz hem ulargha béreleysiz. Doklattiki sanliq melumatlar öz rayoni yaki yerlik hökümitidin kelgen waqitta (xitay hökümitining) arqigha chékinishi téximu tes, ret qilishi téximu qiyin bolidu”.