Америкадики қануншунаслар ирқий қирғинчилиқ һәққидә муһакимә елип барған

Мухбиримиз җәвлан
2022.05.10
Америкадики қануншунаслар ирқий қирғинчилиқ һәққидә муһакимә елип барған Инсанийәткә қарши җинайәт, ирқий қирғинчилиқ, иқтисадий җинайәт, һоқуқ вә мәсулийәт, хәлқара тәртип һәққидә өткүзүлгән йиғинда сәһнидә сөзлигүчиләр. 2022-Йили 8-апрел, вашингтон.
brookings.edu

Йеқинда вашингтонда инсанийәткә қарши җинайәт, ирқий қирғинчилиқ, иқтисадий җинайәт, һоқуқ вә мәсулийәт, хәлқара тәртип һәққидә тор муһакимә йиғини өткүзүлгән.

Йиғинниң башлинишида, америкадики брокиң институти (Brooking Institution) америка-явропа тәтқиқат мәркизи германийә вә атлантик окяндин һалқиған мунасивәтләр тәтқиқатчиси констанзи стелзенмулер (Constanze Stelzenmuller) өзиниң әслидә бир адвокат һәм мухбир икәнликини, 1994-йилдики рванда ирқий қирғинчилиқини, 1998-йил голландийәдики хага хәлқара сотида югуславийәдики ирқий қирғинчилиқниң сотланғанлиқини хәвәр қилғанлиқини баян қилған, андин өзиниң әслидә германийәдики уруштин аман қалғанларниң әвлади икәнликини, бүгүнму украинада қанлиқ уруш вә ирқий қирғинчилиқниң давам қиливатқанлиқини, тарихий паҗиәләрниң тәкрарлиниватқанлиқини, бу ечинишлиқ трагедийәләрниң өзиниң роһий һалитигә қаттиқ тәсир қилип келиватқанлиқини алаһидә тәкитлигән.

Гәрчә бу йиғинда рус әскәрлириниң украинада елип барған ирқий қирғинчилиқ җинайити асаслиқ тема қилинған болсиму хитайниң уйғурларға йүргүзүп келиватқан ирқий қирғинчилиқиму тилға елинған.

Лондон универститиниң қанун профессори, харвард қанун институтиниң зиярәтчи мутәхәсиси филип сәндис (Philippe Sands) ирқий қирғинчилиққа ениқлима берип мундақ дегән:

“ирқий қирғинчилиқ дегән шу қатилларниң ғәризи вә қолланған усуллириниң қәбиһлики сотчиларни қайил қилалайдиған әң еғир җинайәттур. Ирқий қирғинчилиқ җинайитини бекитиш үчүн қатилларниң асаслиқ ғәризигә қараш керәк, йәни у қатиллар пүтүн бир топ хәлқниң һәммисини яки бир қисмини өлтүрүп йоқ қилишни көзлигән болуши керәк. Әгәр җинайи ишлар сотчиси бу қәбиһ нийәтни испатлап берәлмисә, сотму уни ирқий қирғинчилиқ җинайити дәп бекитәлмәйду. Һәр бир ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң һәммиси инсанийәткә қарши җинайәттур, һалбуки, инсанийәткә қарши җинайәтниң һәммиси ирқий қирғинчилиқ җинайитигә айлиниду”.

У йәнә хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүп кәлгән ирқий қирғинчилиқини тилға елип мундақ дегән: “бүгүнки күндә ирқий қирғинчилиқ һәққидики хәвәрләр хели көп чиқиватиду. Мәсилән, роһингадики ирқий қирғинчилиқ вәқәси, хитайдики уйғур ирқий қирғинчилиқи вәқәси, уйғурларниң бешиға кәлгән бу паҗиәләрни немә дәп бекитиштин қәтийнәзәр, у һәқиқәтән ирқий қирғинчилиққа охшаш қорқунчлуқ вәқәләрдур”.

У ирқий қирғинчилиқ җинайитигә қарши турушта хәлқара низам, хәлқара сот вә қанунниң муһимлиқини тәкитләп мундақ дегән: “бирәр түзүм вә система болмиған йәрдә хәлқара қанунму болмайду. Тарихий тәрәққият давамида биз йеңи қаидиләрни түзүшимиз, һазирқи қаидиләрни иҗра қилиш билән биргә башқиларниң садасиғиму қулақ селишимиз керәк”.

Җорҗия университети қанун институтиниң хәлқара қанун профессори дияни мари аман (Diane Marie Amann) ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң яш-өсмүрләр вә балиларға еғир писхик зәрбә беридиғанлиқи вә уларниң роһида сақаймас җараһәт пәйда қилидиғанлиқини оттуриға қойған. У йәнә ирқий қирғинчилиқ җинайитигә қарши турушта хәлқара һәмкарлиқниң толиму зөрүр икәнликини, ирқий қирғинчилиққа аит пакитларни топлаш, бу пакитларни һәмбәһирләш вә учур алмаштурушниң муһимлиқини тәкитлигән.

Җорҗи вашингтон университети қанун институти хәлқара қанун профессори шан мурри (Sean D. Murrhy) Дөләт ичидә болсун, яки хәлқарада болсун инсанийәткә қарши җинайәтниң алдини елиш вә уни җазалаш қануни түзүшниң муһимлиқини оттуриға қоюп мундақ дегән:

“мениңчә, биз дәватқан қәбиһ зораванлиқларға учриғанлар ирқий қирғинчилиқ җинайити, уруш җинайити вә инсанийәткә қарши җинайәтләрниң зиянкәшликигә учриғанлардур. Биздә 1948-йил имзаланған ‛ирқий қирғинчилиқ җинайитигә қарши туруш вә униң алдини елиш әһдинамиси‚ бар, биздә йәнә 1949-йил имзаланған, уруш җинайитигә қарши түзүлгән ‛җәнвә әһдинамиси‚ бар, әмма биздә инсанийәткә қарши җинайәтләрниң алдини елиш вә уни җазалаш әһдинамиси йоқ. Хәлқара қанун комитети нурғун дөләтләрниң инсанийәткә қарши җинайәт өткүзүватқанлиқини байқиди, әмма у дөләтләрниң бирәрси биз яшаватқан дөләт болуп қалса униң үстидин әрз қилалмаймиз. Мәсилән, американи елип ейтсақ, бу дөләттә инсанийәткә қарши җинайәтни бекитидиған федратсийә қануни яки шитат қануни йоқ”.

У йәнә хәлқара қанун комитетиниң вәзиписи вә роли һәққидә тохтилип мундақ дегән: “хәлқара қанун комитетиң пилани немә? у 15 түрлүк қанун лайиһәси вә униң қошумчә маддилирини түзүп чиқти. Буларни ирқий қирғинчилиқниң алдини елиш вә уни җазалаш әһдинамисиға охшайдиған йеңи әһдинамиләрни түзүшниң асаси қилишқа болиду. Әгәр бу маддилар иҗра қилиниса, украина, серралийон, хитай яки башқа һәр қандақ җайда инсанийәткә қарши җинайәт садир қилған җинайәтчиләрдин һесаб елиниду, әгәр улар америкада пәйда болуп қалса, америка уларниң үстидин әрз қилалайду. Бу әһдинамини йәнә буниңға имза қойған дөләтләрниң қитәләр ара һәмкарлишидиған келишими қилишқиму болиду”.

Җорҗи тавн қанун институтиниң профессори җейн стромсет (Jane E. Stromseth) Дуняниң мәйли қандақ йеридә уруш вә ирқий қирғинчилиқ йүз бәрсә буниң әмәлийәттә инсанийәткә қилинған һақарәт вә тәһдит икәнликини оттуриға қоюп мундақ дегән:

“украина президенти зелнискиниң мустәһкәм туруши вә америкалиқларни һәрикәткә кәлтүрүшидики муһим сәвәбләрниң бири, униң инсанлиқ һөрмитини қоғдаш, өз тәқдирини өзи бәлгиләш принсипида чиң турушидур. Мениңчә, бүгүнки инсанлар бундақ қорқунчлуқ таҗавуз вә уруш җинайити алдида бу принсипларни қоғдашқа тиришиватиду.”

Игилишимизчә, брокиңс институти 1916-йил қурулған илмий орган болуп, иҗтимаий пәнләр, җүмлидин хәлқара иқтисад, ташқи сиясәт, маарип қатарлиқ җәһәтләрдә тәтқиқат елип баридиған, америка демократсийәсини илгири сүрүш, америка иқтисадини гүлләндүрүп иҗтимаий параванлиқни яхшилашни нишан қилған, шундақла американиң дөләт ичи вә сиртидики сиясәтлиригә муһим тәсир көрситидиған ақиллар мәркизи икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.