Amérikadiki qanunshunaslar irqiy qirghinchiliq heqqide muhakime élip barghan
2022.05.10
Yéqinda washin'gtonda insaniyetke qarshi jinayet, irqiy qirghinchiliq, iqtisadiy jinayet, hoquq we mes'uliyet, xelq'ara tertip heqqide tor muhakime yighini ötküzülgen.
Yighinning bashlinishida, amérikadiki broking instituti (Brooking Institution) amérika-yawropa tetqiqat merkizi gérmaniye we atlantik okyandin halqighan munasiwetler tetqiqatchisi konstanzi stélzénmulér (Constanze Stelzenmuller) özining eslide bir adwokat hem muxbir ikenlikini, 1994-yildiki rwanda irqiy qirghinchiliqini, 1998-yil gollandiyediki xaga xelq'ara sotida yuguslawiyediki irqiy qirghinchiliqning sotlan'ghanliqini xewer qilghanliqini bayan qilghan, andin özining eslide gérmaniyediki urushtin aman qalghanlarning ewladi ikenlikini, bügünmu ukra'inada qanliq urush we irqiy qirghinchiliqning dawam qiliwatqanliqini, tarixiy paji'elerning tekrarliniwatqanliqini, bu échinishliq tragédiyelerning özining rohiy halitige qattiq tesir qilip kéliwatqanliqini alahide tekitligen.
Gerche bu yighinda rus eskerlirining ukra'inada élip barghan irqiy qirghinchiliq jinayiti asasliq téma qilin'ghan bolsimu xitayning Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliqimu tilgha élin'ghan.
London uniwérstitining qanun proféssori, xarward qanun institutining ziyaretchi mutexesisi filip sendis (Philippe Sands) irqiy qirghinchiliqqa éniqlima bérip mundaq dégen:
“Irqiy qirghinchiliq dégen shu qatillarning gherizi we qollan'ghan usullirining qebihliki sotchilarni qayil qilalaydighan eng éghir jinayettur. Irqiy qirghinchiliq jinayitini békitish üchün qatillarning asasliq gherizige qarash kérek, yeni u qatillar pütün bir top xelqning hemmisini yaki bir qismini öltürüp yoq qilishni közligen bolushi kérek. Eger jinayi ishlar sotchisi bu qebih niyetni ispatlap bérelmise, sotmu uni irqiy qirghinchiliq jinayiti dep békitelmeydu. Her bir irqiy qirghinchiliq jinayitining hemmisi insaniyetke qarshi jinayettur, halbuki, insaniyetke qarshi jinayetning hemmisi irqiy qirghinchiliq jinayitige aylinidu”.
U yene xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüp kelgen irqiy qirghinchiliqini tilgha élip mundaq dégen: “Bügünki künde irqiy qirghinchiliq heqqidiki xewerler xéli köp chiqiwatidu. Mesilen, rohin'gadiki irqiy qirghinchiliq weqesi, xitaydiki Uyghur irqiy qirghinchiliqi weqesi, Uyghurlarning béshigha kelgen bu paji'elerni néme dep békitishtin qet'iynezer, u heqiqeten irqiy qirghinchiliqqa oxshash qorqunchluq weqelerdur”.
U irqiy qirghinchiliq jinayitige qarshi turushta xelq'ara nizam, xelq'ara sot we qanunning muhimliqini tekitlep mundaq dégen: “Birer tüzüm we sistéma bolmighan yerde xelq'ara qanunmu bolmaydu. Tarixiy tereqqiyat dawamida biz yéngi qa'idilerni tüzüshimiz, hazirqi qa'idilerni ijra qilish bilen birge bashqilarning sadasighimu qulaq sélishimiz kérek”.
Jorjiya uniwérsitéti qanun institutining xelq'ara qanun proféssori diyani mari aman (Diane Marie Amann) irqiy qirghinchiliq jinayitining yash-ösmürler we balilargha éghir pisxik zerbe béridighanliqi we ularning rohida saqaymas jarahet peyda qilidighanliqini otturigha qoyghan. U yene irqiy qirghinchiliq jinayitige qarshi turushta xelq'ara hemkarliqning tolimu zörür ikenlikini, irqiy qirghinchiliqqa a'it pakitlarni toplash, bu pakitlarni hembehirlesh we uchur almashturushning muhimliqini tekitligen.
Jorji washin'gton uniwérsitéti qanun instituti xelq'ara qanun proféssori shan murri (Sean D. Murrhy) Dölet ichide bolsun, yaki xelq'arada bolsun insaniyetke qarshi jinayetning aldini élish we uni jazalash qanuni tüzüshning muhimliqini otturigha qoyup mundaq dégen:
“Méningche, biz dewatqan qebih zorawanliqlargha uchrighanlar irqiy qirghinchiliq jinayiti, urush jinayiti we insaniyetke qarshi jinayetlerning ziyankeshlikige uchrighanlardur. Bizde 1948-yil imzalan'ghan ‛irqiy qirghinchiliq jinayitige qarshi turush we uning aldini élish ehdinamisi‚ bar, bizde yene 1949-yil imzalan'ghan, urush jinayitige qarshi tüzülgen ‛jenwe ehdinamisi‚ bar, emma bizde insaniyetke qarshi jinayetlerning aldini élish we uni jazalash ehdinamisi yoq. Xelq'ara qanun komitéti nurghun döletlerning insaniyetke qarshi jinayet ötküzüwatqanliqini bayqidi, emma u döletlerning birersi biz yashawatqan dölet bolup qalsa uning üstidin erz qilalmaymiz. Mesilen, amérikani élip éytsaq, bu dölette insaniyetke qarshi jinayetni békitidighan fédratsiye qanuni yaki shitat qanuni yoq”.
U yene xelq'ara qanun komitétining wezipisi we roli heqqide toxtilip mundaq dégen: “Xelq'ara qanun komitéting pilani néme? u 15 türlük qanun layihesi we uning qoshumche maddilirini tüzüp chiqti. Bularni irqiy qirghinchiliqning aldini élish we uni jazalash ehdinamisigha oxshaydighan yéngi ehdinamilerni tüzüshning asasi qilishqa bolidu. Eger bu maddilar ijra qilinisa, ukra'ina, sérraliyon, xitay yaki bashqa her qandaq jayda insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghan jinayetchilerdin hésab élinidu, eger ular amérikada peyda bolup qalsa, amérika ularning üstidin erz qilalaydu. Bu ehdinamini yene buninggha imza qoyghan döletlerning qit'eler ara hemkarlishidighan kélishimi qilishqimu bolidu”.
Jorji tawn qanun institutining proféssori jéyn stromsét (Jane E. Stromseth) Dunyaning meyli qandaq yéride urush we irqiy qirghinchiliq yüz berse buning emeliyette insaniyetke qilin'ghan haqaret we tehdit ikenlikini otturigha qoyup mundaq dégen:
“Ukra'ina prézidénti zélniskining mustehkem turushi we amérikaliqlarni heriketke keltürüshidiki muhim seweblerning biri, uning insanliq hörmitini qoghdash, öz teqdirini özi belgilesh prinsipida ching turushidur. Méningche, bügünki insanlar bundaq qorqunchluq tajawuz we urush jinayiti aldida bu prinsiplarni qoghdashqa tirishiwatidu.”
Igilishimizche, brokings instituti 1916-yil qurulghan ilmiy organ bolup, ijtima'iy penler, jümlidin xelq'ara iqtisad, tashqi siyaset, ma'arip qatarliq jehetlerde tetqiqat élip baridighan, amérika démokratsiyesini ilgiri sürüsh, amérika iqtisadini güllendürüp ijtima'iy parawanliqni yaxshilashni nishan qilghan, shundaqla amérikaning dölet ichi we sirtidiki siyasetlirige muhim tesir körsitidighan aqillar merkizi iken.