Mutexessisler: “5-Iyul ürümchi qetli'ami irqiy qirghinchiliqtur”

Ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim
2020.07.06
turkiye-mutexessisler-5-iyul.jpg Enqerediki Uyghur tetqiqat instituti sin körünüsh arqiliq ötküzgen “5-Iyul ürümchi qetli'ami we xitayning irqiy qirghinchiliqi” témisida doklat bérish yighinigha qatnashquchilar we qisqiche mezmun. 2020-Yili 4-iyul.
RFA/Erkin Tarim

“5-Iyul ürümchi qetli'ami” Uyghur éli xitay teripidin bésiwélin'ghandin kéyinki éghir qetli'amlardin biri dep qaraldi. Undaqta buning xelq'ara qanundiki irqiy qirghinchiliq bilen munasiwiti qandaq? bu so'algha jawab izdesh üchün enqerediki Uyghur tetqiqat instituti sin körünüsh arqiliq “5-Iyul ürümchi qetli'ami we xitayning irqiy qirghinchiliqi” témisida doklat bérish yighini ötküzdi. Yighin'gha Uyghur instituti bash katipi adiljan eruyghur riyasetchilik qildi. Mezkur institutning mudiri, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi, kanadadiki Uyghur ziyaliysi, Uyghur tetqiqat institutining mutexessisi ruqiye turdush xanim we shiwétsiyediki Uyghur ziyaliysi nijat tursun ependiler nuqtiliq halda Uyghurlarning bügünki kün'giche Uyghur xelqi uchrighan qetli'amlar bilen xelq'ara qanundiki irqiy qirghinchiliqning türi otturisidiki baghlinishlar, 5-iyul qetli'amidin kéyin xitayning ochuq-ashkara medeniyet qirghinchiliqi we irqiy qirghinchiliqqa köchüsh jeryani, irqiy qirghinchiliqning Uyghurlargha élip kelgen tesiri, Uyghurlargha élip bériliwatqan irqiy qirghinchiliq we b d t ning irqiy qirghinchiliq qanunining emeliylishishining némilerge baghliq ikenliki toghrisida muhakime élip bardi.

Yighinning küntertipige bina'en aldi bilen adiljan eruyghur ependi yighinning bashlan'ghanliqini jakarlidi.

Ruqiye turdush xanim doklatida aldi bilen irqiy qirghinchiliq dégen néme? dégenni izahlap mundaq dédi: “Her qandaq bir milletni uning tili, dini we kültüri tüpeylidin yaki uning irqi tüpeylidin pütünley yaki bir qismini yoq qiliwétish yaki weyran qiliwétishni niyet qilghan bolsa bu irqiy qirghinchiliqqa kiridu”.

Ruqiye turdush xanim, xelq'ara qanunda irqiy qirghinchiliqni 5 türge ayrip izahlap bergenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Birinchisi, eger bir milletni yoqitiwétish niyiti hasil bolghan bolsa, u milletning hemmisini yaki bir qismini öltürüwétish. Ikkinchisi, yoq qilmaqchi bolghan bir milletning hemmisige yaki bir qismigha rohiy yaki jismaniy jehettin ziyan bérish. Üchinchisi, bir milletning yashash shara'itini weyran qiliwétish. Tötinchisi, tughmas qiliwétish arqiliq bir milletning nopusini azaytiwétish. Beshinchisi yash-ösmürlerni a'ilisidin ayrip bashqa bir rayon'gha apirip bashqa bir millet qilip terbiyelesh arqiliq bir milletning yiltizini qurutuwétish”.

Arqidin yighinni uyushturghan Uyghur tetqiqat instituti mudiri, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi söz qilip, qedimki xitayche menbelere “Méning millitimdin bolmighanlarning qelbi oxshimaydu” dep xatirilen'genlikini, xitayning siyasiy medeniyitide qedimdin tartip bashqa milletlerni kemsitish, közge ilmasliq, bashqa milletlerge ishenmesliktek irqchiliqning éghir ikenlikini, bularning xitay bolmighan milletlerni yoqitish kérek dégen menini ipadileydighanliqini otturigha qoydi.

Ruqiye turdush xanim doklatida xitay hökümiti “5-Iyul ürümchi qetli'ami” da Uyghurlarni tutup öltürgechke, buning irqiy qirghinchiliqqa kiridighanliqini otturigha qoydi.

“5-Iyul ürümchi qetli'ami” heqqide tarqitilghan sin körünüshler bilen shahitlarning dégenlirige asaslan'ghanda ürümchi qetli'ami jeryanida xitay jama'et xewpsizlik xadimliri we herbiyler Uyghurlar zich olturaqlashqan rayonlarda tokni öchürüwétip köp sanda Uyghurlarni étip öltürgendin kéyin tang atqiche kochilardiki qanlarni yughan. Xitaylar tömür kaltekler, tash we xishlar bilen aldigha kelgen Uyghurlarni urup öltürgen we yaridar qilghan. Bularni hökümet saqchi we herbiy qoshuni tosmay yol qoyghan. Xitaylar hetta meydanlargha yighilip “Uyghurlar shinjangdin chiqip ketsun, Uyghurlar türkiyege ketsun” dégendek sho'arlarni towlashqan. Doktor erkin ekrem ependi “5-Iyul ürümchi qetli'ami” da xitay hökümiti we xitaylarning Uyghurlargha qarita qilghanlirigha qarap, xitayda qedimdin bashlan'ghan irqchiliq idiyesining hazirmu dawamlishiwatqanliqini körüwélish mumkinlikini tekitlidi.

Uyghur ziyaliysi nijat tursun ependi 5-iyul ürümchi qetli'amigha b t d, yawropa parlaménti we dunyadiki herqaysi döletler buninggha qattiq inkas qayturmighan bolsimu, emma dunya axbarat wasitilirini bu weqening keng-kölemde orun alghanliqini, Uyghur mesilisining xelq'aralishishida zor rol oynighanliqini otturigha qoydi.

“5-Iyul ürümchi qetli'ami” ning 11-yilliqi munasiwiti bilen enqerediki Uyghur tetqiqat instituti teripidin ötküzülgen “5-Iyul ürümchi qetli'ami we xitayning irqiy qirghinchiliqi” témisidiki doklat bérish yighinigha ishtirak qilghan enqerediki haji bayram uniwérsitéti magistir oqughuchisi enwer tursun ependi yighinning özliri üchün nahayiti paydiliq bolghanliqini éytti

Enqerediki Uyghur instituti 2018-yili 4-ayda qurulghan bolup, bügün'giche bolghan qisqighine waqit ichide 20 qétimdin köprek bu xil ilmiy yighin chaqirghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.