AP
Lagérlargha munasiwetlik köpligen maddiy ispatlarning tashqi dunyagha ashkara bolushi, bolupmu lagér shahitlirining arqimu-arqidin bergen guwahliqliri hemde xitay hökümitining lagérlargha yollan'ghan bir qisim ichki höjjetlirining ashkara bolushi bilen xitay hökümitining "Biz térrorluq we esebiylikke qarshi turuwatimiz" déyishi, shuningdek mushu arqiliq özlirining Uyghurlarni basturuwatqanliqini aqlishi nöwette erkin jem'iyette kishilerni aldiyalmas bayanlargha aylinip qélishqa bashlidi. Shuning bilen birge bir qisim mutexessisler we alimlarning Uyghurlar duch kéliwatqan paji'eni "Nopus qirghinchiliqi" yaki "Medeniyet qirghinchiliqi" dégendek namlarda atishi köpligen so'allargha duch kélishke bashlidi. Ene shundaq ehwalda amérika hökümitining bu hadisilerni resmiy halda "Qirghinchiliq" dep atashqa yüzlinishi bu heqtiki pikirlerning yéngi bir sewiyige kötürülüshige yol achti.
Yéqinqi mezgillerde Uyghurlar diyaridiki siyasiy basturush qilmishini resmiy halda "Qirghinchiliq" dep atash mesilisi köpligen pa'aliyetchiler we bir qisim yuqiri derijilik emeldarlarning sözliridin orun alghan bolsimu, bu xil resmiy tebir bérishning amérika-xitay munasiwitige élip kélidighan selbiy tesiri tüpeylidin amérika hökümiti buni téxi éghzidin chiqarmighanidi. 25-Awghust küni aqsaraydiki yuqiri derijilik ikki neper xadim "Siyasiy" zhurniligha bu heqte söz qilip, tramp hökümitining bu heqte éniq bir meydan'gha kélip bolghanliqini bildürgen.
"Siyasiy" zhurnilining bu heqtiki maqaliside körsitilishiche, aqsarayning ichki qismidiki aliy rehberlik qatlimi nöwette amérika tashqi ishlar ministirliqi, dölet xewpsizlik komitéti, dölet bixeterlik ministirliqi qatarliq orunlarning mes'ulliri bilen Uyghurlar duch kéliwatqan basturushni jiddiy muzakire qilmaqtiken. Nawada muzakire jeryanida bu halni herqaysi terep birdek "Qirghinchiliq" dep atash toghrisida pikir ixtilapi körülgen halettimu aqsaray yenila xitay hökümitining Uyghurlargha séliwatqan zulumlirini "Insaniyetke qarshi jinayet" yaki "Étnik tazilash qilmishi" dep tebir bérishi mumkin iken. Amérika dölet xewpsizlik komitétining bayanatchisi jon ulyat radiyomizgha ewetken bu heqtiki bayanatta mundaq dédi: "Prézidént tramp ijra qilip kelgen siyasette shu nerse éniqki, her bir insan qandaq siyaqtiki kishi bolushidin qet'iynezer ebediy qimmetke ige. Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan zulumliri nöwette ayallarni mejburiy tughmas qiliwétish, dölet himaye qiliwatqan mejburiy emgek, Uyghurlarni xitaylar bilen mejburiy toylashturush, Uyghurlarni zor kölemde tutqun qilish hemde jinsiy xorluqni adetke aylandurush dégendek köp sahelerge chétiliwatidu. Ilgiriki hökümet we bashqa memliketlerdiki rehberler bu heqte bir taghar gep satqan bolsa prézidént tramp buninggha qarita keskin tedbir qollandi."
Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel ependining bildürüshiche, amérika hökümitining nöwette Uyghurlar duch kéliwatqan tarixiy paji'eni "Qirghinchiliq" dep atashqa teyyarlinishi mundaqla otturigha chiqip qalghan hadise bolmastin köpligen pakitlar hemde tarixiy mejburiyet arqisida élinidighan bir qarar hésablinidiken.
Hazirgha qeder amérika hökümitining yuqiri qatlimidiki oxshimighan shexsler Uyghurlar diyaridiki siyasiy basturush heqqide qilghan sözliride "Yighiwélish lagéri", "Ghayet zor kölemlik üsti ochuq türme" dégendek ibarilerni qollinip kelgen hemde milyonlighan Uyghurning bu jaylargha qamilip bolghanliqini tekitligenidi. Uyghur pa'aliyetchiler we teshkilatliri bolsa lagérlardiki rohiy we jismaniy qiynaq hadisiliri, xitay hökümitining Uyghurlarning milliy we diniy kimlikini yoqitish urunushliri hemde mejburiy yosunda nopus kontrol qilish qilmishliri heqqide köpligen ispatlarni dunya jama'itige sun'ghan idi. Bu xildiki ispatlarning köplep melum bolushi yene bir yaqtin bu jehette téximu küchlük sadalarning otturigha chiqishigha seweb boldi. Ene shu xil sadalarning biri 2020-yilliq amérika prézidéntliq saylimigha chüshken démokratlar partiyesining wekili jow baydinningmu "Xitay hökümiti Uyghurlargha séliwatqan zulumlar neq qirghinchiliqtur. Biz buninggha qet'iy qarshi turimiz" déyishide ipadilendi.
"Aksyos" zhurnilining 26-awghusttiki maqaliside körsitilishiche, "Jow baydin saylam komitéti" ning bayanatchisi andréw baytis bu heqtiki bayanatta mundaq deydu: "Xitay hökümiti Uyghurlargha yürgüzüwatqan, shundaqla til bilen teswirleshning héch imkani bolmighan bu zulumlar ashkara qirghinchiliqtur. Jow baydin bu qirghinchiliqqa qet'iy qarshi turidu. Eger donald tramp ependi bu paji'ege jow baydin'gha oxshashla 'qirghinchiliq' dep tebir bergen bolsa biz tramp janabliridin shuni soraymiz: siz bu mesile heqqide kéyinki qedemde qandaq tedbir qollanmaqchi boluwatisiz?"
"Siyasiy" zhurnilining maqaliside körsitilishiche, jow baydinning bu qétim Uyghurlar uchrawatqan basturushni "Qirghinchiliq dep atash lazim" dégen mezmundiki sözliri uning saylam mezgilide xitay toghrisida qattiq bolghan siyasiy meydanni ipadilesh éhtiyajighimu uyghun kélidiken. Emma qandaq bolushidin qet'iynezer, Uyghurlar nöwette duch kéliwatqan paji'eler birleshken döletler teshkilati (b d t) ning "Qirghinchiliq" heqqidiki tebirlirige toluq chüshidiken. Hazirqi ehwalda donald trampning bu halni "Qirghinchiliq" dep békitishke bolghan mayilliqi xitay bilen bolghan soda söhbiti hemde tajsiman wirusidin kéyinki qatmalliq sewebidin téximu kücheymektiken.
Washin'gton shehiridiki "Kommunizm qurbanliri xatire fondi" ning aliy tetqiqatchisi, dokur adryan zénz bu heqtiki so'allargha élxet arqiliq bergen jawabida bundaq bir tüplük özgirish menisidiki qararning élinishini del waqtida bolghan ish, dep qaraydighanliqini bildürdi. U bu heqte söz qilip "Jow baydinning saylam mezgilide Uyghurlar heqqide mushundaq bir bayanatni élan qilishi heqiqeten alqishlashqa erziydu. Epsuski xitay mesilisi démokratiye memliketlik ittipaqi (DNC) da yighinlirida anche gewdilik ipadilenmigenidi. Baydinning bu qedemni élishi shübhisizki zor ehmiyetke ige" dédi. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkelmu bu jehette dokur adryan zénzgha oxshash qarashta. Uning pikriche, saylamgha chüshken jow baydinning Uyghurlar mesiliside bundaq ashkara ipade bildürüshi hazirqi weziyette pewqul'adde muhim rol oynaydiken.
Amérika hökümitining yughuri qatlimida körülüwatqan bu zor özgirish muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchilirinimu zor hayajan'gha chömdürdi. Dunya Uyghur qurultiyi (d u q) ning re'isi dolqun eysa bu heqte radiyomizgha qilghan sözide buning nöwettiki xelq'ara weziyette Uyghur dawasini téximu yughuri pellige kötürüshte muhim qimmetke ige bolidighanliqini bildürdi.
Melum bolushiche, amérika hökümiti eyni waqitta birmidiki rohin'ga musulmanliri duch kelgen zor kölemlik paji'eni "Étnik tazilash" dep atighan bolup, shu waqittimu "Qirghinchiliq" dégen atalghuni qollanmighan iken. Emdilikte aq sarayning Uyghurlar mesiliside resmiy halda "Qirghinchiliq" atalghusini muqimlashturushqa teyyarlinishi Uyghurlar mesilisining téximu ünümlük hel qilinishida élin'ghan bir muhim qedem, dep qaralmaqta iken.
