Amérika hökümiti xitayni irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan dölet qatarigha kirgüzemdu? (2)

“Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Mayk pompéyo xitayni irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan dölet qatarigha kirgüzmekchi” namliq maqalide körsitilishiche, irqiy qirghinchiliqning omumiy éniqlimisi bilen qanuniy éniqlimisi oxshimaydiken. Amérika tashqi ishlar ministirining bu mesilide yoluqqan qiyinchiliqi xitayning irqiy qirghinchiliq niyitini qandaq ispatlash we yéterlik pakitlar bilen qandaq körsitish mesilisi iken. Irqiy qirghinchiliq jinayiti yürgüzgüchiler héchqachan “Men bu milletni tamamen yaki qismen yoqitimen” deydighan gherizini ashkarilimaydiken.

Adwokat we amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel ependi “Irqiy qirghinchiliq” dégen atalghuni chüshendürüp, uning niyet we qilmishtin teshkil tapidighan jinayet ikenlikini, kishiler arisida omumlashqan irqiy qirghinchiliq uqumi bilen qanunda tebir bérilgen irqiy qirghinchiliq uqumi otturisida perq barliqini izahlap ötti. Uning bildürüshiche, kishilerning chüshenchiside we tetqiqatchilar arisida “Nopus qirghinchiliqi”, “Medeniyet qirghinchiliqi” dégendek her türlük atalghular mewjut bolsimu, xelq'ara qanunda “Irqiy qirghinchiliq” ning uqum da'irisi éniq bolup, uninggha höküm chiqirishta niyet we qilmishqa qarilidiken, “Medeniyet” yaki “Nopus” dégendek süpet éniqlimiliri qoshulmaydiken.

Nuri türkel ependi aldi bilen xitayning irqiy qirghinchiliq jinayitige chüshidighan qilmishliri heqqide toxtilip: “Uyghurlarning köpiyish nisbitini cheklesh we balilarni ata-anisidin ayriwétish qilmishining özila irqiy qirghinchiliq jinayitige neq chüshidighan pakitlar” dédi. U yene xitayning yighiwélish lagérlirida mexpiy yürgüzüwatqan jinayetliri bilen natsistlarning yehudiylargha yürgüzgen jinayetlirining oxshash nuqtilirini tehlil qilip, tepsilati téxi ashkara bolmighan bu xil qebih ziyankeshliklerningmu “Irqiy qirghinchiliq” jinayitige chüshidighanliqini bildürdi. Nuri türkel ependi xitayning irqiy qirghinchiliq jinayitige chüshidighan qebih niyiti heqqide toxtilip, xitay emeldarliri éytqan we xitay metbu'atlirida körülgen “Uyghurlarni normallashturush”, “Uyghurlarning kallisidiki wirusni tazilash”, “Uyghurlarning yiltizini qurutush” dégendek ipadilirining ularning jinayet niyitige qanun jehettin delil bolalaydighanliqini körsetti.

Yuqiriqi maqalide bildürülüshiche, amérikadiki munasiwetlik emeldarlar, amérika hökümitining axiriqi qararni qachan chiqiridighanliqining éniq emeslikini éytqan. Eger tramp hökümiti axirqi bir nechche heptide xitayni irqiy qirghinchliq yürgüzüwatqan dölet dep qarar chiqarsa, amérika bilen xitayning munasiwiti qaytidin jiddiyliship kétidiken. Chünki kéler nöwetlik amérika hökümitini quridighan jo baydinning saylam ömiki bu yil 8-ayda xitayning jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep atighan bolup, mezkur hökümetning buninggha yarisha heriket qollinishi kérekliki ümid qilinidiken.

Nuri türkel ependi xitayning bu jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep atash mesilisining talash-tartish qilinidighan mesile emeslikini, asasliq mesilining bu jinayetke nam bergendin kéyin qandaq qilish, qandaq heriket qollinish mesilisi ikenlikini, del shu sewebtin bu mesilining amérikada mushu waqqiche sürülüp kelgenlikini chüshendürdi. Andin u xitayning bu jinayitining waqitning ötüshi bilen untulup qalidighan yaki sel qarilidighan jinayet emeslikini, chünki xitayning bu jinayetni toxtitish niyitining yoqluqini, pütün dunyaning, jümlidin amérikaningmu buni éniq körüwatqanliqini bildürdi.

Yuqiriqi maqalide qeyt qilinishiche, irqiy qirghinchiliq, xelq'ara jinayi ishlar qanunida insaniyetke qarshi ötküzülgen eng éghir jinayet bolup, amérika tarixida bundaq jinayetni resmiy békitish nahayiti az körülgen. Kilinton hökümiti mezgilide bosiniye we riwandada élip bérilghan irqiy qirghinchiliq, kichik bush hökümiti mezgilide sudan hökümitining darfordiki xelqqe élip barghan qirghinchiliqi, obama hökümiti mezgilide da'ishning yezidiler, xiristiyanlar we shi'elerge élip barghan qirghinchiliqi shu mezgilde wezipe ötigen amérika tashqiy ishlar ministirliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlan'ghan bolup, eger bu qétimqi tekshürüshtin kéyin xitayning jinayiti irqiy qirghinchiliq dep békitilip qalsa, amérika tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyoningmu uni resmiy halda “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlishi mumkin iken.

Nuri türkel ependi xitayning jinayiti “Irqiy qirghinchiliq” dep békitilgendin kéyin qandaq bolidu, ehmiyiti néme bolidu? dégen mesilige jawab bérip mundaq dédi: “Uyghurlar duch kelgen irqiy qirghinchiliq mesilisige baha bergende we tedbir qollan'ghanda uning smwolluq ehmiyiti we négizlik ehmiyitini közde tutush kérek. Négizlik ehmiyiti shuki, xitay xelq'ara jinayi ishlar sotida jawabkarliqqa tartilidu. Eger u mumkin bolmighinida, diplomatik munasiwetlerde bezi döletlerning qilmishigha tesir körsitish üchün uning smwolluq ehmiyitimu chong bolidu.”