Қирғинчилиқниң басқучлири вә уйғур дияридики иҗтимаий өлүм (2)

Мухбиримиз әзиз
2021.12.30
xitay-herbiy-maniwer-ramzan.jpg Хитай қораллиқ күчлири рамзан һарпилирида террорға қарши маневир елип бармақта. 2013-Йили 2-июл, қумул.
AFP

Уйғур дияридики сиясий бастуруш һәрикитиниң уйғурларни асасий нишан қилғанлиқи һәмдә буниң бир пүтүн милләтни “еритип түгитиш” шәклидә йоқитишқа мәркәзлишиватқанлиқи охшимиған мутәхәссисләрниң баянлирида охшимиған шәкилдә йәр ‍еливатқанлиқи мәлум. Әнглийәдики шәффийлд университетиниң профессори дейвид табин болса буниң қәдәм-басқучлуқ орунлиниватқан қирғинчилиқ икәнликини башқа нуқтилардин селиштурма тәтқиқат шәклидә баян қилиду.

Апторниң қаришичә, “қирғинчилиқ” инсанийәт тарихидики бәкму узун тарихқа игә қәдимий җинайәт болсиму, “қирғинчилиқ” дегән сөзниң өзи техи йеқинда пәйда болған йеңи сөз һесаблинидикән. 13-Әсирдә чиңгиз хан өзигә қошна таңғутлар (ғәрбий шя) дөлитини моңғул империйәсигә қошувелиш җәрянида таңғутларни милләт бойичә қирип ташлиғанлиқи, 18-әсирдики манҗу империйәси ғәрбкә кеңийиш җәрянида җуңғарийә вадисидики җуңғарларни қучақтики бовақларғичә қирип ташлиғанлиқи дегәнләр кишиләргә әң тонушлуқ болған “қирғинчилиқниң мисаллири” болуп кәлгәнликтин, кишиләр һәрқачан “қирғинчилиқ” дегәндә ашу хилдики зор көләмлик өлүмни тәсәввур қилип адәтлинип қалған. Иккинчи дуня уруши мәзгилидә йәһудийларниң зор көләмдә өлтүрүлүши болса буниң әң йеңи мисали болуп қалған.

Апторниң қаришичә болса һазирқи замандики “қирғинчилиқ” ниң тәбиригә көплигән мәзмунлар кейинки вақитларда қошулған. Шундақла бир қисим мутәхәссисләр буниң бәштин он иккигичә болған охшимиған басқучларға айрилидиғанлиқини хуласиләп чиққан. Буниңда һәрқачан “биз” вә “улар” дегән икки категорийә мәвҗут болуп, “биз” категорийәси үчүн хәтәрлик болған “улар” категорийәсидики хәлқләр һәрқачан қирғинчилиқниң обйектиға айлинип кәлгән. Хитай һөкүмити болса буниңдин он йиллар илгирила “улар” ни юмшақ усулда “еритиш” үчүн “иттипақлиқ” шоарини һәммила йәргә чаплиған. Бу һәқтә сөз болғанда профессор дейвид табин мундақ дәйду.

“шуңа мениң демәкчи болғиним һазирқи әң чоң мәсилә компартийә дөлити бу хил кимлик мәсилисини уларниң ‛бихәтәрлик‚ амилиға тәһдит, дәп қарайду. Шуниң билән биргә уйғурлар компартийә дөлитиниң бу хил пүткүл милләтни ассимилятсийә қиливетиш яки пак-пакизә йоқ қиливетиш урунушлириниң өзлири үчүн әң зор тәһдит болуватқанлиқини һес қиливатиду. Шу сәвәбтин хитайлар уйғурларниң һәрқандақ наразилиқи яки қаршилиқини дәрһалла террорлуққа бағлап чүшинәләйду. Компартийә дөлитиниң сиясәтлириму әмәлийәттә хитай пуқралирини бихәтәр туйғуға игә қилмайду, әксичә уларни техиму зор қорқунчқа гириптар қилиду. ‛милләтләр иттипақлиқи арқилиқ бихәтәрлик бәрпа қилиш‚ хияли әмәлийәттә ‛тоқмақ‚ қа ‛һалва‚ сүркәп ‛қаттиқ зәрбә бериш‚тин һечқанчә пәрқ қилмайду. Чүнки булар һәрқачан ‛улар бизгә охшисун. Болмиса бизгә қарши чиққан болиду‚ дегән мәнтиқиниң тәкрарлинишидин башқа нәрсә әмәс. Биз көргән ‛иттипақлиқ бәхт, бөлгүнчилик апәт‚ дегән шоар һәрқачан парқирап турған милтиқларниң сайилиридә көзгә челиқиду. Нәйзилик аптоматларни көтүргән әскәрләр билән лиқ толған аптомобилларға есилған бундақ шоарлар һазир һечкимни ишәндүрәлмәйду. Уйғурларму бундақ шоарларни көргәндә буниңда һечқандақ иттипақлиқ болмайдиғанлиқини, әксичә буниң ассимилятсийә һәққидики шоар икәнликини дәрһалла аңқиралайду.”

Апторниң қаришичә, хәлқаралиқ қанунларда “қирғинчилиқ” һәққидә сөз болғанда һәрқачан зор көләмлик адәм өлтүрүш яки мәлум бир миллий түркүмни милләт бойичә йоқитишқа урунуш қилмиши тәкитлиниду. Җәмийәтшунаслардин клавдя карт болса “иҗтимаий өлүм” ибариси арқилиқ мәлум бир қовмни башқичә қовм қилип қуруп чиқиш һәмдә уларниң һаятини уларға намәлум болған шәкилдә бәлгиләп беришни ипадилигән. Бу мәнидин алғанда ана тилдин айрилиш, роһий гараңлиққа гириптар болуш, өз қовмидин айрилип қелиш қатарлиқ “иҗтимаий өлүм” һәрқачан “җисманий өлүм” шәклидики биваситә қирғинчилиқтин көп еғир вә вәһший болидикән. Шу сәвәбтин уйғурларниң ана тилидин айрилип қелиши, миллий етиқадидин мәһрум болуши, иқтисадий җәһәттин йәклиниши вә гөдәкләрниң өз топидин айрип ташлиниши қатарлиқ көплигән һадисиләр дәл мушу хилдики иҗтимаий өлүмни һасил қилидикән. Чүнки бу хил өлүмдә бир қисим милләтләрниң қирғинчилиқтин кейин күч топлап қайтидин қәд көтүрүшидәк мумкинчилик әбәдийликкә һәмдә түп йилтизидин йоқ қилинидикән. Буниңға охшап кетидиған баянлар болса хитай һөкүмитиниң һөҗҗәтлиридә “нәсәбини үзүп ташлаш, йилтизини кесип ташлаш, алақисини бузуп ташлаш вә мәнбәсини үзүп ташлаш” дегән шәкилдә көп қетим оттуриға қоюлған. У бу һәқтә сөз болғанда мундақ дәйду.

“мән тунҗи қетим бу хил шәкилдики баянларни явропа мустәмликичиликиниң тарихини варақлиғанда учратқан идим. Бу текистләрни оқуған вақтиңизда ашу мәдәнийәтләрниң көрүнүшкә тәбиий тәрәққиятқа охшап кетидиған муһитта қилчиликму тәбиий болмиған шәкилдә көздин йүтүватқанлиқини байқайсиз. Әмди қарайдиған болсақ ши җинпиң пүтүн зеһнини ‛юғурулуш‚ ибарисигә мәркәзләштүрүп ‛мәдәнийәт дегән бир милләтниң роһи‚ дегәнни тәкитләватиду. Хитай һөкүмитиниң бу һәқтә бизгә ашкара болған һөҗҗәтлиригә қарайдиған болсақ уларниң һәммисидә бу хил ‛юғурулуш‚ни ‛миллий мәсилини түп йилтизидин һәл қилишниң ачқучи‚ дейилгәнликини көримиз. Түркий кимлик яки ислам кимликигә тутишидиған йилтиз мәсилиси болса уларниң сиясий қаришида дәл мушу мәсилини ‛әбәдийликкә һәл қилиш‚тики әң чоң тәһдит болуп қалған.”

Профессор дейвид табин нөвәттики уйғур диярида нәтиҗә етиваридин қариғанда қирғинчилиқниң қәдәм-басқучлириға уйғун келидиған, әмма көрүнүшкә кишиләр адәтлинип қалған зор көләмлик өлүм мәнзирисигә охшимайдиған һаләттики “иҗтимаий өлүм” шәклидә давам қиливатқан һадисини нуқта қилған һалда қирғинчилиқниң ноқулла зор көләмлик өлүм шәклидә вуҗудқа кәлмәйдиғанлиқини алаһидә тәкитләйду. Униң қаришичә қирғинчилиқ көп қирлиқ шәкилдә көрүлидиған болуп, қирғинчилиқни иҗра қилғучилар охшаш болмиған мәнтиқиләр арқилиқ өзлириниң қилмишини охшимиған иҗтимаий рамкида пәрдазлап көрситәләйдикән. Әмма бу хил шәкилләрдики көплигән басқучларға айрилған қирғинчилиқ һәрқачан “иҗтимаий өлүм” шәклидә оттуриға чиқидикән. Хитай һөкүмитиниң нөвәттә ‍уйғурлардики түркий кимлик вә ислам кимликини “юғурулуш” арқилиқ көздин йоқатмақчи болуши дәл мушу хил иҗтимаий өлүмни вуҗудқа чиқириватқан урунушларниң бири икән.

Апторниң қаришичә, 2009-йилидики үрүмчи қирғинчилиқидин кейин хитай рәиси ху җинтав “юғурулуш” шоарини дәсләп болуп оттуриға қойған. Әмма буни қаттиқ йосунда иҗра қилиш ши җинпиң дәвридә әмәлгә ашқан. Болупму униң “иҗтимаий муқимлиқ вә узақ мәзгиллик әминлик” һәққидики йолйоруқлири асасида “юғурулуш” ни техиму дәбдәбилик болған “хитайчилаштуруш” шоари билән иҗра қилиши буниңдики дәсләпки “утуқ” ларни барлиққа кәлтүргән. Әмма бу җәрянда хитай һөкүмитиниң “юғурулуш” сиясәтлири һәрқачан “илғарлиқ” ниң вәкиллири болған хитайчә мәдәнийәтниң “қалақ вә явайи” характердин ада-җуда болуп кетәлмигән уйғур кимликиниң орнини игилишини алдинқи шәрт қилған. Бу һәқтә сөз болғанда аптор мундақ дәйду. .

“шуңа бу хилдики юғурулушқа қоюқ болған дәриҗә амили йошурунған, десәкму болиду. Чүнки буниңда хитай болушқа мәҗбурлиниватқанлар алди билән хитайларниң һәммила җәһәттә өзлиридин алий сәвийәдә икәнликини етирап қилиши лазим, дәп қарилиду. Бундақ болғанда улар бир болса хитай кимликини етирап қилиши, бир болса ‛қалақ‚ дәп қарилип ‛илғар‚ милләткә ассимилятсийә болуши лазим. Әгәр у кишидә уйғур миллий кимлики яки түркий йилтиз чүшәнчиси мәвҗут болса у киши хәтәрлик һесаблиниду. Бундақ әһвалда уйғурларниң һәм хитай пуқраси һәм заманиви пуқра болуши мумкин болмай қалиду. Шуниң билән ‛террорчи‚ болуп қалғанлар ‛йоқитиш обйекти‚ болуп қалиду. Әнә шундақ болғанлиқи үчүн биз көргән ‛үч хил күчләр‚ пәйда болуп қалди. Буниңда бир болса ‛хитай болуп һалва йейиш‚, бир болса ‛әсли һалитидә қелип йоқитиш обйекти болуш‚тин башқа таллаш болмайду.”

Мәлум болушичә, уйғур диярида “иҗтимаий өлүм” шәклидә юғури пәллигә чиқиватқан нөвәттики қирғинчилиқта алди билән уйғурларниң миллий мәвҗутлуқиға тәсир көрситидиған зиялийлар вә иқтисад саһиблири нишан қилинған. Уйғур аптоном районлуқ әдлийә назарити партгурупписиниң секретари җаң йүн бу һәқтә тохтилип “уйғурларниң аз дегәндиму 30 пирсәнти ашқунлуқ билән зәһәрлинип болғанлиқи үчүн улар җәзмән ‛қайта тәрбийә‚ елиши лазим. Қалған 70 пирсәнти болса тил вә дин мәсилилири бойичә ашқунлуқ идийәлири билән зәһәрлиниш гирвикидә” дегән икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.