Qirghinchiliqning basquchliri we Uyghur diyaridiki ijtima'iy ölüm (2)

Uyghur diyaridiki siyasiy basturush herikitining Uyghurlarni asasiy nishan qilghanliqi hemde buning bir pütün milletni “Éritip tügitish” sheklide yoqitishqa merkezlishiwatqanliqi oxshimighan mutexessislerning bayanlirida oxshimighan shekilde yer ‍éliwatqanliqi melum. En'gliyediki sheffiyld uniwérsitétining proféssori déywid tabin bolsa buning qedem-basquchluq orunliniwatqan qirghinchiliq ikenlikini bashqa nuqtilardin sélishturma tetqiqat sheklide bayan qilidu.

Aptorning qarishiche, “Qirghinchiliq” insaniyet tarixidiki bekmu uzun tarixqa ige qedimiy jinayet bolsimu, “Qirghinchiliq” dégen sözning özi téxi yéqinda peyda bolghan yéngi söz hésablinidiken. 13-Esirde chinggiz xan özige qoshna tangghutlar (gherbiy shya) dölitini mongghul impériyesige qoshuwélish jeryanida tangghutlarni millet boyiche qirip tashlighanliqi, 18-esirdiki manju impériyesi gherbke kéngiyish jeryanida jungghariye wadisidiki junggharlarni quchaqtiki bowaqlarghiche qirip tashlighanliqi dégenler kishilerge eng tonushluq bolghan “Qirghinchiliqning misalliri” bolup kelgenliktin, kishiler herqachan “Qirghinchiliq” dégende ashu xildiki zor kölemlik ölümni tesewwur qilip adetlinip qalghan. Ikkinchi dunya urushi mezgilide yehudiylarning zor kölemde öltürülüshi bolsa buning eng yéngi misali bolup qalghan.

Aptorning qarishiche bolsa hazirqi zamandiki “Qirghinchiliq” ning tebirige köpligen mezmunlar kéyinki waqitlarda qoshulghan. Shundaqla bir qisim mutexessisler buning beshtin on ikkigiche bolghan oxshimighan basquchlargha ayrilidighanliqini xulasilep chiqqan. Buningda herqachan “Biz” we “Ular” dégen ikki katégoriye mewjut bolup, “Biz” katégoriyesi üchün xeterlik bolghan “Ular” katégoriyesidiki xelqler herqachan qirghinchiliqning obyéktigha aylinip kelgen. Xitay hökümiti bolsa buningdin on yillar ilgirila “Ular” ni yumshaq usulda “Éritish” üchün “Ittipaqliq” sho'arini hemmila yerge chaplighan. Bu heqte söz bolghanda proféssor déywid tabin mundaq deydu.

“Shunga méning démekchi bolghinim hazirqi eng chong mesile kompartiye döliti bu xil kimlik mesilisini ularning ‛bixeterlik‚ amiligha tehdit, dep qaraydu. Shuning bilen birge Uyghurlar kompartiye dölitining bu xil pütkül milletni assimilyatsiye qiliwétish yaki pak-pakize yoq qiliwétish urunushlirining özliri üchün eng zor tehdit boluwatqanliqini hés qiliwatidu. Shu sewebtin xitaylar Uyghurlarning herqandaq naraziliqi yaki qarshiliqini derhalla térrorluqqa baghlap chüshineleydu. Kompartiye dölitining siyasetlirimu emeliyette xitay puqralirini bixeter tuyghugha ige qilmaydu, eksiche ularni téximu zor qorqunchqa giriptar qilidu. ‛milletler ittipaqliqi arqiliq bixeterlik berpa qilish‚ xiyali emeliyette ‛toqmaq‚ qa ‛halwa‚ sürkep ‛qattiq zerbe bérish‚tin héchqanche perq qilmaydu. Chünki bular herqachan ‛ular bizge oxshisun. Bolmisa bizge qarshi chiqqan bolidu‚ dégen mentiqining tekrarlinishidin bashqa nerse emes. Biz körgen ‛ittipaqliq bext, bölgünchilik apet‚ dégen sho'ar herqachan parqirap turghan miltiqlarning sayiliride közge chéliqidu. Neyzilik aptomatlarni kötürgen eskerler bilen liq tolghan aptomobillargha ésilghan bundaq sho'arlar hazir héchkimni ishendürelmeydu. Uyghurlarmu bundaq sho'arlarni körgende buningda héchqandaq ittipaqliq bolmaydighanliqini, eksiche buning assimilyatsiye heqqidiki sho'ar ikenlikini derhalla angqiralaydu.”

Aptorning qarishiche, xelq'araliq qanunlarda “Qirghinchiliq” heqqide söz bolghanda herqachan zor kölemlik adem öltürüsh yaki melum bir milliy türkümni millet boyiche yoqitishqa urunush qilmishi tekitlinidu. Jem'iyetshunaslardin klawdya kart bolsa “Ijtima'iy ölüm” ibarisi arqiliq melum bir qowmni bashqiche qowm qilip qurup chiqish hemde ularning hayatini ulargha namelum bolghan shekilde belgilep bérishni ipadiligen. Bu menidin alghanda ana tildin ayrilish, rohiy garangliqqa giriptar bolush, öz qowmidin ayrilip qélish qatarliq “Ijtima'iy ölüm” herqachan “Jismaniy ölüm” sheklidiki biwasite qirghinchiliqtin köp éghir we wehshiy bolidiken. Shu sewebtin Uyghurlarning ana tilidin ayrilip qélishi, milliy étiqadidin mehrum bolushi, iqtisadiy jehettin yeklinishi we gödeklerning öz topidin ayrip tashlinishi qatarliq köpligen hadisiler del mushu xildiki ijtima'iy ölümni hasil qilidiken. Chünki bu xil ölümde bir qisim milletlerning qirghinchiliqtin kéyin küch toplap qaytidin qed kötürüshidek mumkinchilik ebediylikke hemde tüp yiltizidin yoq qilinidiken. Buninggha oxshap kétidighan bayanlar bolsa xitay hökümitining höjjetliride “Nesebini üzüp tashlash, yiltizini késip tashlash, alaqisini buzup tashlash we menbesini üzüp tashlash” dégen shekilde köp qétim otturigha qoyulghan. U bu heqte söz bolghanda mundaq deydu.

“Men tunji qétim bu xil shekildiki bayanlarni yawropa mustemlikichilikining tarixini waraqlighanda uchratqan idim. Bu tékistlerni oqughan waqtingizda ashu medeniyetlerning körünüshke tebi'iy tereqqiyatqa oxshap kétidighan muhitta qilchilikmu tebi'iy bolmighan shekilde közdin yütüwatqanliqini bayqaysiz. Emdi qaraydighan bolsaq shi jinping pütün zéhnini ‛yughurulush‚ ibarisige merkezleshtürüp ‛medeniyet dégen bir milletning rohi‚ dégenni tekitlewatidu. Xitay hökümitining bu heqte bizge ashkara bolghan höjjetlirige qaraydighan bolsaq ularning hemmiside bu xil ‛yughurulush‚ni ‛milliy mesilini tüp yiltizidin hel qilishning achquchi‚ déyilgenlikini körimiz. Türkiy kimlik yaki islam kimlikige tutishidighan yiltiz mesilisi bolsa ularning siyasiy qarishida del mushu mesilini ‛ebediylikke hel qilish‚tiki eng chong tehdit bolup qalghan.”

Proféssor déywid tabin nöwettiki Uyghur diyarida netije étiwaridin qarighanda qirghinchiliqning qedem-basquchlirigha uyghun kélidighan, emma körünüshke kishiler adetlinip qalghan zor kölemlik ölüm menzirisige oxshimaydighan halettiki “Ijtima'iy ölüm” sheklide dawam qiliwatqan hadisini nuqta qilghan halda qirghinchiliqning noqulla zor kölemlik ölüm sheklide wujudqa kelmeydighanliqini alahide tekitleydu. Uning qarishiche qirghinchiliq köp qirliq shekilde körülidighan bolup, qirghinchiliqni ijra qilghuchilar oxshash bolmighan mentiqiler arqiliq özlirining qilmishini oxshimighan ijtima'iy ramkida perdazlap körsiteleydiken. Emma bu xil shekillerdiki köpligen basquchlargha ayrilghan qirghinchiliq herqachan “Ijtima'iy ölüm” sheklide otturigha chiqidiken. Xitay hökümitining nöwette ‍uyghurlardiki türkiy kimlik we islam kimlikini “Yughurulush” arqiliq közdin yoqatmaqchi bolushi del mushu xil ijtima'iy ölümni wujudqa chiqiriwatqan urunushlarning biri iken.

Aptorning qarishiche, 2009-yilidiki ürümchi qirghinchiliqidin kéyin xitay re'isi xu jintaw “Yughurulush” sho'arini deslep bolup otturigha qoyghan. Emma buni qattiq yosunda ijra qilish shi jinping dewride emelge ashqan. Bolupmu uning “Ijtima'iy muqimliq we uzaq mezgillik eminlik” heqqidiki yolyoruqliri asasida “Yughurulush” ni téximu debdebilik bolghan “Xitaychilashturush” sho'ari bilen ijra qilishi buningdiki deslepki “Utuq” larni barliqqa keltürgen. Emma bu jeryanda xitay hökümitining “Yughurulush” siyasetliri herqachan “Ilgharliq” ning wekilliri bolghan xitayche medeniyetning “Qalaq we yawayi” xaraktérdin ada-juda bolup kételmigen Uyghur kimlikining ornini igilishini aldinqi shert qilghan. Bu heqte söz bolghanda aptor mundaq deydu. .

“Shunga bu xildiki yughurulushqa qoyuq bolghan derije amili yoshurun'ghan, désekmu bolidu. Chünki buningda xitay bolushqa mejburliniwatqanlar aldi bilen xitaylarning hemmila jehette özliridin aliy sewiyede ikenlikini étirap qilishi lazim, dep qarilidu. Bundaq bolghanda ular bir bolsa xitay kimlikini étirap qilishi, bir bolsa ‛qalaq‚ dep qarilip ‛ilghar‚ milletke assimilyatsiye bolushi lazim. Eger u kishide Uyghur milliy kimliki yaki türkiy yiltiz chüshenchisi mewjut bolsa u kishi xeterlik hésablinidu. Bundaq ehwalda Uyghurlarning hem xitay puqrasi hem zamaniwi puqra bolushi mumkin bolmay qalidu. Shuning bilen ‛térrorchi‚ bolup qalghanlar ‛yoqitish obyékti‚ bolup qalidu. Ene shundaq bolghanliqi üchün biz körgen ‛üch xil küchler‚ peyda bolup qaldi. Buningda bir bolsa ‛xitay bolup halwa yéyish‚, bir bolsa ‛esli halitide qélip yoqitish obyékti bolush‚tin bashqa tallash bolmaydu.”

Melum bolushiche, Uyghur diyarida “Ijtima'iy ölüm” sheklide yughuri pellige chiqiwatqan nöwettiki qirghinchiliqta aldi bilen Uyghurlarning milliy mewjutluqigha tesir körsitidighan ziyaliylar we iqtisad sahibliri nishan qilin'ghan. Uyghur aptonom rayonluq edliye nazariti partguruppisining sékrétari jang yün bu heqte toxtilip “Uyghurlarning az dégendimu 30 pirsenti ashqunluq bilen zeherlinip bolghanliqi üchün ular jezmen ‛qayta terbiye‚ élishi lazim. Qalghan 70 pirsenti bolsa til we din mesililiri boyiche ashqunluq idiyeliri bilen zeherlinish girwikide” dégen iken.