Tarix irqiy qirghinchiliq jinayitini esir atlighandin kéyinmu sotqa tartidu

1939-Yili natsist gérmaniyesi polshaning danzig rayonida “Stutxof” namliq bir jaza lagérini qurghan. Gérmaniye 2-dunya urushida meghlup bolghan 1945-yiligha qeder qirghinchiliq dawamlashqan bu lagérda 65 ming yehudiy, polsha partizanliri we sowét esirliri öltürülgen.

Emdila 18 yashqa kirgen irmgard furxnér (Irmgard Furchner) isimlik bir gérman qizi eyni chaghda mana mushu lagérda katipliq xizmiti bilen shughullan'ghan. Gerche u mezkur lagérdiki qirghinchiliqlargha biwasite qatnashmighan bolsimu, bu qirghinchiliqlargha qomandanliq qilghan pa'ul wérnér xoppé (Paul Werner Hoppe) ning katipi bolghanliqi üchün “Danzig jaza lagéridiki qirghinchiliqta mes'uliyiti bar” dep qarilip, 2022-yili 12-ayda itzéxo rayonluq sot mehkimisi teripidin 97 yéshida 2 yilliq qamaq jazasigha mehkum qilin'ghan. Irmgard furxnér özining héchqandaq bir jinayetke shérik bolmighanliqini ilgiri sürüp, aliy sotqa erz sun'ghan.

2024-Yili 20-awghust küni gérmaniye fédératsiye aliy soti axirqi qararni élan qilip, “Itzéxo rayonluq sot mehkimisining hökmi küchke ige” dep yekün chiqarghan. Bu xewer gérmaniyediki barliq axbarat wasitilirining qiziq témisigha aylandi. Chünki irmgard furxnér hazir 99 yashta bolup, uninggha bérilgen bu jaza tunji qétim jaza lagérida xizmet qilghan addiy bir puqragha bérilgen jaza bolup hésablinidiken. Sot we teptish xadimliri “Irmgard furxnér jaza lagérida ishletken xet bésish mashinisimu qatilliqning qoshumche matériyali bolalaydu” dep qarighan.

Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Kündilik gézit” ning 20-awghust élan qilghan “Buning xizmet formisi bilen alaqisi yoq” namliq xewiride mundaq bayan qilin'ghan: “Irmgard furxnér bügün 99 yashta. U eyiblen'gen jinayetler bundin 80 yil ilgiri yüz bergen. U 1943-yilidin 1945-yilighiche danzig etrapidiki stutxof jaza lagérida xet basqan. Bash sotchi gabrili sirénér höküm élan qilish muqeddimiside kishiler arisida munazire qozghap ‛shunche uzun waqit ötkendin kéyinmu jinayet sürüshtürülemdu?‚ dep so'al qoydi we buninggha: ‛qanunning jawabi nahayiti éniq: qatilliqning waqti ötmeydu‚ dep jawab berdi.”

Undaqta, 2016-yilidin buyan Uyghur diyarida élip bérilghan we hélihem dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliqlar künlerning biride tarixning sotigha tartilishi mumkinmu?

Bu so'alimizgha gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependi “Choqum shundaq bolidu” dep jawab berdi. Uning ilgiri sürüshiche, dunya tarixida esirler ilgiri yüz bergen irqiy qirghinchiliqlarningmu soriqi qiliniwatqanliqigha da'ir misallarni köplep uchratqili bolidiken.

“Süretler géziti” 20-awghust élan qilghan “Erz meghlup boldi, fédératsiye aliy soti jaza lagérining katipi üstidin chiqirilghan hökümni testiqlidi” namliq xewerde bayan qilinishiche, irmgard furxnér 10 ming 505 qatilliq délosigha chétilip eyiblen'gen. Biraq hazir 99 yashqa kirgen bu ayal, jinayet sadir bolghan dewrde emdila 18 yashqa kirgen bir qiz bolghanliqi hemde hazirgha qeder uning emeliy jinayitige da'ir héchqandaq delil tépilmighanliqi üchün 2 yilliq qamaq jazasi bérilgen.

Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömer ependining bayan qilishiche, Uyghur irqiy qirghinchiliqida mes'uliyiti bolghanlar haman bir küni tarixning jazasigha uchraydiken. U sözide, özi yétekchilik qiliwatqan “Uyghur edliyesi arxip ambiri” ning kélechektiki sot üchün sherqiy türkistandiki irqiy qirghinchiliqqa da'ir melumatlarni arxiplashturup méngiwatqanliqini tilgha aldi.

 “Dunya géziti” 20-awghust élan qilghan “Fédératsiye aliy soti sabiq jaza lagéri katipi üstidin höküm élan qildi” namliq xewerde sherhlinishiche, 2-dunya urushidin buyan natsistlarning jaza lagérliridiki qirghinchiliqliri bilen biwasite alaqisi bolghan nurghunlighan insanlar sotlinip kelgen. Biraq yéqinqi yillardin buyan, eyni chaghlardiki qirghinchiliqlar bilen biwasite alaqisi bolmighan bolsimu, lékin maddiy we meniwi tereplerdin bu qirghinchiliqlargha hesse qoshqanlarmu tekshürülüp sotlinip kelmektiken. Irmgard furxnér jaza lagéridiki héchkimge zulum qilip baqmighan bolsimu, zulum qilghuchining katipi bolghanliqi üchün bu jinayetlerge shérik hésablan'ghan.