Islam dunyasining Uyghur qirghinchiliqigha süküt qilishi dawamliq diqqet qozghimaqta

Amérika hökümiti we birqisim gherp döletliri parlaméntlirining xitayni Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qiliwatqanliq bilen eyiblishidin kéyin,islam dunyasining Uyghurlar duch kéliwatqan mezkur irqiy qirghinchiliq mesiliside sükütni tallishi yéqinqi mezgillerde herqaysi saheni hemmidinmu bek heyran qalduruwatqan mesililerning biri bolup kelmekte. Pakistan bash ministiri imran xanning birnechche qétimliq ashkara ziyaret pa'aliyitide soralghan Uyghurlar heqqidiki so'allargha daritmilap jawab bérishi yaki bu mesililer heqqide gep oynitishi islam dunyasidiki dölet rehberlirining bu mesilidiki pozitsiyesini eng tipik eks ettürgen hadise bolup qaldi. Bolupmu imran xanning yéqinda Axios xewer tori bilen ötküzgen téléwiziye söhbitide “Biz Uyghurlar mesilisini xitay hökümiti bilen yépiq shekilde muzakire qiliwatimiz” dep jawab bérishi hemde xitayning bu heqtiki siyasetlirini aqlishi dunyani yene bir qétim heyran qaldurdi. (Awaz. Qisqa).

Imran xanning xitay hökümitining Uyghurlarni qirghin qiliwatqanliqidek ré'alliqni ashkara halda eyibleshni ret qilishi mahiyette se'udi erebistan, ereb birleshme xelipiliki, misir qatarliq islam ellirining Uyghurlar mesilisidiki meydanini tipik halda eks ettürgenlik idi. Bu heqtiki ehwallar hindistan hökümiti qarmiqidiki “Dunya mesililiri komitéti” ning tetqiqatchisi wiwik mishra we yaponiyening kansay uniwérsitétining proféssori mark koganning 19-may küni élan qilin'ghan obzor maqalisidimu alahide yer aldi. Bolupmu xitay bilen 62 milyard amérika dolliriliq iqtisadiy toxtamgha imza qoyup “Xitay-pakistan iqtisadiy karidori qurulushi” ni dawam qiliwatqan pakistan üchün xitay hökümitini aqlash hemde uni xelq'ara sorunlarda ashkara qollash yéqinqi mezgillerde köp qétim körülgen hadise boldi.

Yéqinqi mezgillerde bolsa pakistanning xitay hökümitining Uyghur diyaridiki zulumlirini aqlashtin halqip, pakistan tewesidiki Uyghurlarni kontrol qilish hemde bir qisimlirini xitaygha ötküzüp bérishi bu ré'alliqni téximu ashkarilidi. Xitay bilen qoyuq iqtisadiy alaqide boluwatqan se'udi erebistaniningmu mushu xildiki Uyghurlarni tutqun qilish hemde xitaygha ötküzüp bérish qilmishi, “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ni ashkara halda “Qirghinchiliq” dep jakarlighan türkiye hökümitining emdilikte xitay bilen bolghan söhbette Uyghurlar heqqide tolimu “Yumshaq” tonda söz qilishi bilen bu heqtiki so'allar téximu köpeydi.

Halbuki xitay hökümiti herqachan chet'el hökümetliri Uyghurlar mesilisi toghrisida söz qilghan haman buning özlirining “Ichki ishi” ikenlikini pesh qilip kelmekte. Ularning bu xil kona muqami yene bir yaqtin xitayni himaye qilidighan kembeghel we ajiz döletlerning özlirini aqlishigha bahane boluwatqanliqi melum. Pakistandiki fatime jinna qizlar uniwérsitétida ötküzülgen bir qétimliq tor léksiyeside pakistanning hindistanda turushluq sabiq bash elchisi abdul basitning hindistan musulmanliridin bireylen “Pakistan hökümiti néme üchün ‍uyghurlarni qirghin qiliwatqan xitay hökümitini eyiblimeydu?” dep sorighanda bergen jawabi bu nuqtini yene bir qétim namayan qildi. (Awaz. Qisqa).

Bash elchi abdul basit özining jawabida héchqandaq tartinip olturmayla xitayning Uyghurlar mesilisini bir yaqliq qilishining pakistan üchün “Bashqilarning ichki ishi” hésablinidighanliqini, Uyghurlarning qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi hazir hemmila sahege melum boluwatqan mesile bolsimu emma pakistan bu mesilini biwasite otturigha qoyup xitay hökümitini tenqidlise bolmaydighanliqini, chünki pakistan üchün shunche “Qedirdan” bolghan xitayning yalghuz diplomatik “Dost” bolushtin bashqa yene pakistanning istratégiyelik shériki ikenlikini tekitlidi. Shundaqla “Xuddi bir insan özining yéqin dostini bashqilarning aldida osal qilsa yaxshi bolmighandek bizmu dostimiz bolghan xitay hökümitini tengqisliqta qoysaq qamlashmaydu” dédi. (Awaz).

Islam elliridiki hökümetlerning mushu xildiki bayanliri xitay bilen 70 milyard amérika dolliriliq iqtisadiy mu'amile kélishimige imza qoyghan se'udi erebistani yaki se'udi erebistanining kontrolluqidiki “Islam hemkarliq teshkilati” ning, jümlidin xitayning “Bir belwagh bir yol qurulushi” arqiliq xitaygha iqtisadiy jehettin baghlan'ghan hemde birleshken döletler teshkilatida xitay hökümitini aqlap söz qilghan döletlerning köp qismini teshkil qilghan islam döletlirining asasiy mélodiyesi bolup kéliwatqanliqi melum. Yene kélip xitay hökümiti özlirining “Térrorluq we esebiylikke qarshi turuwatqanliqi” ni pesh qilish arqiliq bu döletlerge xitay qollashqa “Teyyar bahane” hazirlap bériwatqanliqimu buningdiki yene bir alahidilik hésablinidu.

Dunya Uyghur qurultiyi diniy ishlar komitétining mudiri turghunjan alawudun bu mesililerni yéqindin közitip kéliwatqan diniy zatlarning biri. Uning qarishiche, xitay hökümiti yéqinqi yillarda özige oxshash diktatoriliq asasida höküm sürüwatqan bir qisim islam döletlirini herqaysi xelq'araliq sorunlarda özining “Sadiq himayichiliri”gha aylanduruwalghan bolsimu, bu döletlerdiki musulmanlar jama'iti herqachan Uyghurlar duch kéliwatqan irqiy qirghinchiliq mesiliside heqqaniyetni hemde adaletni himaye qilip kelmekte iken. Bolupmu bu xildiki musulmanlar jama'itining shara'it yar bergen ehwalda Uyghurlarni qollap türlük namayishlar teshkillishi, muhakime yighinliri uyushturushi yaki öz hökümetlirige Uyghurlar heqqide erz mektupliri yézishi buni toluq ispatlap béreleydiken. Bu jehettin alghanda xitay hökümiti gerche islam hökümetlirini sétiwalalighan bolsimu, bu jaylardiki islam jama'itini sétiwélishqa ilajsiz qalghan. (Awaz).

Turghunjan alawudunning közitishliri uninggha islam dunyasidiki musulmanlar ammisining köp qismi yenila islam dinidiki “Zulumgha uchrighan qérindashlirigha yardem bérish” heqqidiki telimge egishiwatqanliqini, del mushu eqide seweblik Uyghurlarni himaye qilip söz qilidighan diniy alimlarning we diniy jama'etning köplep ‍otturigha chiqiwatqanliqini éytip bergen. Shunga u dunya miqyasida “Islam wehimisi” ewj éliwatqan shara'itta bir qisim yaman niyetlik kishilerning “Islam elliri Uyghurlarni basturuwatqan xitay hökümitini qollimaqta” déyish arqiliq diktatora asasidiki saxta “Islam hökümetliri” ni islam dinigha tengleshtürüshke urunushlirining yaki Uyghurlarning yardemsiz qéliwatqanliqini tekitlesh arqiliq ularni diniy étiqadni almashturushqa qiziqturushlarning axirqi hésabta aqmaydighanliqini alahide tekitleydu. (Awaz).

Melum bolushiche, xitay hökümiti nöwette iqtisadiy mu'amile arqiliq islam hakimiyetlirini ‍özlirining sizghan siziqi boyiche méngishqa qistashni dawam qilduruwatqan bolup, buning bir chong ziyini herqaysi jaylardiki Uyghur qachqunlirining mejburiy yosunda xitaygha qayturulushida ipadilenmektiken.