Islam elliridiki hökümet bilen xelqining Uyghur mesilisidiki perqliq meydani némilerni ashkarilaydu?

Ma shingrüy, erkin tuniyaz qatarliqlar islam ellirining xitaydiki elchiliri ömiki bilen körüshmekte. 2022-Yili 4-awghust, ürümchi.

Gherb démokratik elliride  Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki resmiy qararlar we dunyawi axbarat wasitiliride bu heqtiki doklat hemde xewerler köplep melum bolghandin kéyin xitay hökümitimu buninggha mas halda birqisim qarshi tedbirlerni qollinishqa bashlidi. Uning tedbirlirining biri birqisim menpe'etdar yaki xitaygha iqtisadiy jehettin béqinidighan döletler, asasliqi musulman ellirining diplomatliri, muxbirlar we atalmish mutexessislirini alahide teklip qilip, Uyghur diyarida aldin teyyarlan'ghan ékskursiyelerge orunlashturush bolup kelmekte.

Gherbning ortaq eyiblishige duchar boluwatqan xitay, musulman döletler hakimiyetlirining iqtisadiy we istratégiyelik menpe'etliri üchün xitayni qollap, Uyghurlar duch kéliwatqan irqiy qirghinchiliqlargha süküt qilishini bolsa özining irqiy qirghinchiliq jinayetlirini aqlashtiki wasitisi süpitide paydilinip kelmekte.

Xitay xewer torining xewiride éytilishiche, xitay diplomatiye ministirliqining 8-ayning -8 küni ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida, tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi wang wénbin, 8-ayning 1-künidin 5-künigiche Uyghur aptonom rayonini ziyaret qilishqa teklip qilin'ghan islam döletlirining diplomatik wekillirige rehmet éytqan.

 Bu besh künlük ziyaret dawamida xitay aljiriye, mawritaniye, se'udi erebistan we pakistan qatarliq 30 islam dölitining bash elchiliri we diplomatlirini qeshqer, aqsu we ürümchi qatarliq jaylarni ziyaret qildurghan. Ular, meschitlerni, shinjang islam instituti, asasiy qatlam mehelliliri, paxta étizliri we Uyghur a'ililirini ziyaret qilishqa orunlashturulghaniken.

 Wang wénbin ularni yene “Térrorluqqa qarshi turush we radikalliqni tügitish témisidiki körgezme, shinjangdiki barliq milletlerning inaq, bille mewjut bolup turushi, diniy étiqad erkinlikining toluq kapaliti we namratliqtin qutuldurush hem yézilardiki ilgirileshlerge shahit boldi”, dégen.

Bu yilning béshida, birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komissari mishél bachélétning Uyghur éli ziyaritidimu yuqiriqidek aldin teyyarlan'ghan ziyaret nuqtilirini körüp ketken we qattiq tenqidke duchar bolghanidi.

Bu, xitayning  2017 -yili irqiy qirghinchiliqi ashkarilinishqa bashlighandin buyan, musulman döletler diplomatlirini tunji qétim Uyghur rayonigha ziyaretke orunlashturushi emes.

Xewerde körsitilishichimu,  2018- yili 12-aydin bashlap, hökümetning orunlashturushi bilen Uyghur rayonigha 100 din artuq dölet we rayonning her qaysi saheliridin kelgen 2000 din artuq kishi ziyaret qilip ketkeniken.

 Xitay hökümitining bu diplomatlar ziyaret ömikinimu gherbning eyibleshlirige qarshi özining irqiy qirghinchiliqini inkar qilish we yépish üchün qollinishni meqset qilghanliqi wang wénbinning sözidin ashkarilinidu.

 U: “ Biz bu gherb siyasiyonlirini xelq'ara jem'iyetning adil awazini anglashqa, aq-qarini arilashturuwétishni toxtitishqa, yalghanni oydurup, <shinjang qarti< ni ishlitip, shinjangni qalaymiqanlashturmasliqqa  we <shinjangdin paydilinip junggoni kontrol qilmasliqqa> dewet qilimiz” dégen.  

Xitayning bu qétim qaytidin yene bezi islam döletlirining diplomatik wekillirini Uyghur élini ziyaret qildurushi birqisim gherb metbu'atliri hemde Uyghur közetküchilerning küchlük tenqidige uchrimaqta.

 Bezi analizlarda, xitayning islam döletliri diplomatlirini bu ziyaretke orunlashturushining, uning 12- séntebirdin -7 öktebirgiche échilish aldida turghan 51- nöwetlik birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq yighini aldidiki, özige himayichi, destek izdesh teyyarliqi dep analiz qilmaqta.

Istratégiye tetqiqatchisi, türkiye haji tépe uniwérsitétining dotsénti erkin ekrem ependi, xitayning musulmanlar éghizidin özining zulum siyasitini aqlimaqchi we özini qollaydighan bir xelq'ara muhiti yaratmaqchi ikenlikini körsetti.  Uning qarishiche, xitayning teripini alghan musulman döletliri bolsa, iqtisadiy menpe'eti shundaqla istratégiyelik menpe'eti üchün xitayni qollimaqtiken.

Musulman döletliri diplomatlirining bu besh künlük ziyariti heqqidiki xewerlerdin melum bolushiche, xitay kompatyi'esining Uyghur aptonom rayonluq komitéti  sékétari ma shingrüy bu ömektiki elchilerge xitay hökümitining köz boyamchiliq aditi boyiche, Uyghurlar we bashqa musulmanlarning “Étiqad erkinliki siyasiti we yuqiri süpetlik turmush” tin behrimen boluwatqanliqini tonushturghan. Andin xitay hökümitining buningdin kéyin islam elliri bilen bolghan en'eniwi dostluqini chongqurlashturidighanliqini, ular bilen zich hemkarliship “Bir belwagh bir yol pilani” ni ishqa ashurush, shundaqla “Shinjangni yipek yolining eng muhim iqtisadiy tügünige aylandurush üchün küresh qilidighanliqi” ni bildürgen.

Gerche xitay teshwiqatlirida musulman elliri diplomatlirining xitayning shinjang siyasitini éghizi- éghzigha tegmey maxtashqanliqi bir qanche kündin buyan asasliq xewer süpitide tekrarliniwatqan bolsimu, bu ziyaretke qatnashqan döletlerning axbarat wasitiliride, ularning Uyghur élidiki ziyariti anche tilgha élinmighanliqi melum.

Bu heqte pakistandiki Uyghurlarni qollighuchi we yash siyasiy aktiplardin pakistan döletlik ilim- pen we téxnologiye uniwérsitétining oqughuchisi muhemmet osman esed ziyaritimizni qobul qildi. U, gerche pakistan diplomatliriningmu Uyghur élini ziyaret qilghanliqini bashqa gherb metbu'atliridin körgen bolsimu, qiziq yéri pakistanning héchqandaq hökümet yaki ammiwi axbaratlirida bu heqte xewer bérilmigenlikini éytti. U buning sewebini mundaq chüshendürdi:

“Pakistanning xitaydiki elchilirining we bezi hökümet xadimlirining yene Uyghur élide ziyarette bolghanliqini, ularning ilgirikidekla xitayni qollap, Uyghur musulmanliri uchrawatqan basturushlarni zerriche éghizgha almighanliqini birqisim ijtima'iy taratqulardin kördüm. Qiziq yéri pakistanning meyli hökümet téléwiziyesi yaki xewer agéntliqlirida bolsun Uyghurlargha da'ir xewerlerni körmeysiz. Chünki uni anglatsa pakistan hökümiti musulman teshkilatliri we weziyettin xewerdar ammining qarshiliqigha uchraydu. Meyli qandaqla bolmisun pakistan xelqi islamiy qimmet qarishi boyiche hökümetke baha béridu we islam yolida siyaset tutushini telep qilidu. Közitishimche ammiwi teshkilatlar we islamiy ölimalarning Uyghurlarni qollash chaqiriqi pakistanda küchlenmekte emma hökümet ularghimu awaz bermeydu. Bu heqtiki muhakime we bayanatlar orduche bolghachqa dunyadimu köp tarqitilmaywatidu”.

Muhemmet osman es'et yene mundaq dep teklip berdi:

 “Halbuki hökümetning iqtisadiy menpe'eti üchün xitaydin paydilinishta, Uyghur musulmanliri uchrawatqan zulumlargha süküt qilip hetta musulmanliqqa qarshi ish élip bériwatqanliqi xelqning naraziliqini qozghaydighan bolghachqa, hökümet Uyghurlargha munasiwetlik mesililerni anglitishtin yiraq turidu. Bumu emeliyette pakistanda Uyghurlar uchrawatqan zulumni bilidighan kishilerning köpiyiwatqanliqinimu körsitidu. Dunyadiki her qandaq inqilab her qandaq islahat emeliyette xelq teripidin élip bérilghan. Sowétning yiqilishimu buning misali. Xitayning zulumlirini axirlashturushtimu, musulman ammisining küchini sel chaghlimasliq lazim. Méningche téximu köp musulman xelqige Uyghurlarning weziyitini anglitish yollirini köpeytish kérek”.

Xitayning bu musulman elliridin teshkillen'gen ömekni kütüwélishi, dunyaning her qaysi jayliridiki musulman jama'iti 7-ayning 31-küni Uyghurlarni qollash üchün ötküzgen namayishlardin kéyin élip bérilghan. Bu qétimqi namayish amérika, kanada, en'gliye, türkiye, awstraliye qatarliq jaylardiki xitay elchixaniliri we konsulxaniliri aldida ötküzülgen bolup, namayishning teyyarliqliri 29-iyuldiki jüme xutbiside birqisim jaylardiki meschitlerde Uyghur qirghinchiliqi we xitay hökümitining zulumini eyiblesh, shuningdek Uyghurlargha atap du'a qilish bilen bashlinip ketkenidi.

7- Ayning  31 -küni bu dunyawi namayishqa awaz qoshush yüzisidin  washin'gton shehiridiki xitay bash elchixanisi aldida ötküzülgen namayishta, wayn uniwérsitétining qanun penliri proféssori xalid beydun bayanatida, islam elliri uzundin béri xitaydin kélidighan menpe'etni dep Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqqa, islam dini uchrawatqan haqaret we hujumlargha perwa qilmas halgha kelgenlikini tenqid qilip: “Musulmanlar san jehette arqimizdiki xitay elchixanisi wekillik qiliwatqan xitay dölitining nopusidinmu köp. Emma biz allahtin qorqushning ornigha xitaydin qorquwatimiz” dégenidi.

 Musulman elliri  xitayning Uyghur we musulmanlargha qaratqan basturushlirigha izchil süküt qilip kéliwatqan bolsimu, emma musulman xelqning meydani dölettin perqliq bolidu dep qaraydighanliqini bildürgen erkin ekrem ependi, sherqiy türkistandiki musulmanlarni dunyaning her qaysi jayliridiki musulman xelqler, jama'et we teshkilatlarning qollawatqanliqini nezerdin saqit qilmasliqni emma yenila yéterlik emes dep qaraydighanliqini bildürdi.