Amérikadiki diniy teshkilatlar: “Uyghur élida ziyarette bolghan musulman ölimaliri ‍uyghurlarning ré'alliqigha köz yumdi”

“Dunya musulman jame'etliri kéngishi” (The World Muslim Communities Council) ning 30 kishilik wekiller ömikining Uyghur élide ziyarette boluwatqan körünüshi. 2023-Yili yanwar, ürümchi.

Bu yil 9-yanwardin bashlap 14 döletning 30 din artuq islam ‍ölimasi we edibliridin teshkil tapqan bir ziyaret ömikining Uyghur élini ziyaret qilghan. Ularning xitayning amérika hökümiti we gherb parlaméntliri teripidin “‍Irqiy qirghinchiliq” dep békitilgen “Shinjang siyasiti” ni maxtishi, bolupmu ömek bashliqi ali rashad el nu'amining bayanati, chet elldiki Uyghurlarning qattiq naraziliqini qozghapla qalmay, belki yene amérikadiki “Amérika islamiy munasiwetler kéngishi”, “Hemmige adalet” qatarliq musulman teshkilatliriningmu qattiq inkasini qozghidi.

Amérikadiki eng chong musulman teshkilatlirining biri bolghan “Amérika islamiy munasiwetler kéngishi” ning éytishiche, ali rashad el nu'amining sözi Uyghur élining nöwettiki “Ré'alliqini burmilash” iken.

Xitay taratqulirining xewerliridin melum bolushiche, ereb birleshme xelipiliki, se'udi erebistan, misir, süriye, behreyin, tunis, bosniye, jenubiy sudan qatarliq 14 döletning 30 din artuq musulman ölimasi we edibliridin teshkil tapqan ziyaret ömiki, ereb birleshme xelipilikidiki hökümet bilen zich baghlinishi bolghan “Dunya musulman jama'etliri kéngishi” namliq bir teshkilatning re'isi ali rashad el nu'amining bashchiliqida Uyghur élining ‍ürümchi, turpan, altay, qeshqer qatarliq sheherliride ziyarette bolghan.

Ziyarette mezkur ömek Uyghur sen'et nomurlirini körgen, ürümchidiki döngköwrük chong baziri, xitayning térorliqqa qarshi turush muzéyi, ‍altaydiki changgha téyilish meydani, 2017-yili bashlan'ghan chong tutqundiki meschitlerni keng kölemlik chéqishta chet el teshwiqati üchün saqlap qélin'ghan simwul xaraktérlik meschitlerni ziyaret qilghan.

Ziyaret dawamida Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékritari ma shingrüy bilen Uyghur aptonom rayonluq hökümetning re'isi erkin tuniyaz mezkur ömiktikilerni qobul qilip, ulargha xitayning “Shinjang mesilisidiki meydani” ni qollighanliqi üchün rehmet éytqan.

Lékin bu ziyaretning hemmidin bek diqqat qozghighan nuqtisi, ziyaret ömikining bashliqi ali rashad el nu'amining Uyghur aptonom rayonluq da'iriler bilen ötküzgen söhbette qilghan sözi bolghan. “Dunya islam jama'etliri kéngishi” teshkilatining torida élan qilin'ghan uchurdin melum bolushiche, el nu'ami Uyghur aptonom rayonluq da'iriler bilen ötküzgen söhbette: “Biz xitayning shinjangda térorliqqa qarshi turush pilanini muweppeqiyetlik tamamlighanliqini tebrikleymiz”, shundaqla yene “Biz shinjangda köngül bölüsh sewiyesi, xitay rehberlikining rayondiki xelqlerning barliq sahelirige xizmet qilishtiki qet'iy niyitining konkirétlashqanliqini bayqiduq” dégen. Lékin “Amérika islamiy munasiwetler kéngishi” radiyomizda el nu'amining sözige inkas qayturup, uning sözi “Kishini epsuslandurghanliqi” we “Ré'alliqni burmilighanliqi” ni bildürdi.

“Amérika islamiy munasiwetler kéngishi” ning hökümet ishlirigha mes'ul dériktori robért mikkaw 10-yanwar ziyaritimizni qobul qilip mundaq didi: “Uning bayanati kishini bek epsuslanduridu, shundaqla ré'alliq burmilan'ghan. Bu ereb we musulman rehberliri xitay dölitining orunlashturushida ‛potamkén yézisi‚ sheklidiki teshwiqat ziyaritige qatniship, Uyghur we bashqa türkiy az sanliq milletlerge néme ishlar boluwatqanliqigha qarita burmilan'ghan qarashlarda bolghan. Biz bu musulmanlarning izchil nazaret qiliniwatqanliqi, türme-lagérlargha soliniwatqanliqi, mejburiy emgekke séliniwatqanliqi, jismaniy we jinsiy xorlashqa uchrawatqanliqini bilimiz. Uning bayanati Uyghur we bashqa türkiy az sanliq milletler yashawatqan ré'alliqqa mas kelmeydu.”

Robért mikkawning éytishiche, musulman ölimaliri wekilliri xitayni ziyaret qilghanda, döletning teshwiqat xaraktérlik ziyaretlirige qatnasmasliqi, Uyghurlar chékiwatqan iztirapning ré'alliqini körüshi kérek iken.

Robért mikkaw mundaq dédi: “Shuning üchün b d t, yawropa ittipaqi, amérika we amérika musulman jem'iyetlirige ‍oxshash guruppa we teshkilatlar buni irqiy qirghinchiliq, dep békitti. Bu aktip dawam qiliwatqan medeniyet we jismaniy yoqitish, shundaqla musulmanlarning ibadet orunlirini we tarixiy izlirini depsende qilish hem yoqitish herikitidur. Shunga bu ziyaret ömikining bayanati réa'‍lliqqa mas kelmeydu. ‛amérika islamiy munasiwetler kéngishi‚ musulman rehberlirini xitaygha barghanda, dölet da'irilirining kontrolliqida barmasliqqa, döletning teshwiqat ziyaretlirige qatnashmasliqqa we iztirap chékiwatqan Uyghurlarning ré'alliqini körüshke chaqiridu”.

14 Dölet musulman ölimalirining ziyaret ömiki xitay hökümiti ötken yili 7-aydin béri kowid-19 wirusini bahane qilip rayonda omumyüzlük qamalni yolgha qoyghan, shundaqla ‍ötken yili 24-noyabir ürümchi ot apiti keltürüp chiqarghan keng kölemlik naraziliqning bésimida 7-dékabir küni qamalni biraqla bikar qilghandin buyan rayonda ziyarette bolghan tunji chet el ömikidur. Bu ziyaretning xitayda kowid-19 wirusi keng kölemlik partlighan ensiz bir waqitta élip bérilishi diqqet qozghidi.

Amérikadiki “Hemmige adalet” namliq musulmanlar teshkilatining radiyomizgha éytishiche, xitay bu ziyaret arqiliq özining Uyghurlargha qiliwatqan ziyankeshlikini yépishni meqset qilmaqta iken.

“Hemmige adalet” teshkilatining re'isi imam abdulmalik mujahid 11-yanwar ziyaritimini qobul qilip mundaq dédi: “Aldi bilen, Uyghur we xitaydiki köp qismi musulman bolghan bashqa étnik milletlerge néme ishlarning boluwatqanliqida musulman dunyasini qaymuqturush xitayning bir wezipisi. Men ‍özüm Uyghur xelqining ziyankeshlikke uchrighanliqining bir shahiti. Men ‍özümmu némining rast, némining xitay teshwiqati ikenlikini ayrishta qiynilimen. Xitayning bu xil ziyaret ömeklirini teshkillishidiki meqsiti, bolupmu Uyghurlarning térorliq, radikalliq we bölgünchilikka qarshi turush namida ziyankeshlikke uchrawatqanliqini yépishtur.”

Imam abdulmalik mujahidning éytishiche, eger Uyghur élida ziyarette bolghan bu diniy zatlar heqiqeten semimiy bolsa, emdi chet eldiki Uyghurlar bilenmu körüshüp, ularning a'ile ezalirigha néme bolghanliqini anglap béqishi kérek iken.

Imam abdulmalik mujahid mundaq dédi: “Xitay özining taratqulirida 30 dek islam ölimasining ziyarette bolghanliqini éytiwatidu, lékin men ularning ichidiki 6-7 kishidin bashqilirining isminimu tapalmidim. Belkim ular diniy ölima emes, hökümet emeldarliri bolushi mumkin. Méning ziyarette bolghan kishilerge béridighan tewsiyem shu, birinchi, emdi bu kishilerning chet eldiki Uyghur musulmanliri bilen körüshüp, ularning a'ile ezarlirigha néme bolghanliqini anglap béqishtur. Ikkinchisi, men ereb birleshme xelipilikige jaylashqan ‛dunya musulman jama'etliri kéngishi‚ni amérikadiki musulman imamliri bilen di'alog qurushqa chaqirimen. Amérikadiki 300 imam we diniy edip birleshme bayanat élan qilip, Uyghur musulmanlirigha hemdemde bolidighanliqini élan qilghan. Belkim, bu di'alog arqiliq, xitayning dégenliri uning teshwiqatining bir parchisi ikenlikini, heqiqet ularning közide yoshurun'ghanliqini chüshiniwélishi mumkin.”

Lékin amérikadiki bezi mutexessislerning qarishiche, nöwettiki weziyette bu rayonni ziyaret qilghan musulman ölima we edibler yaki bek gol bolushi mumkin we yaki ularning durustluqigha su'al qoyulushi kérek iken.

Amérikaning washin'giton shehiridiki eqillar ambarliridin “Kato inistituti” ning aliy tetqiqatchisi mustafa aqyol 10-tanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Bu ziyaret islam dunyasi nuqtisin yüz qizartidighan weqe. U yerge barghan alim-diniy zatlar shuni oylishi kérek, yeni ‛xitay bizni chaqirip, ziyaret qildurdi. Elwette, bu bir oyun, teshwiqat üchün chaqirdi‚ déyishi, buninggha ishen'güdek derijide gol bolmasliqi kérek. Bu heqte türkiye tashqiy ishlar ministiri ‛xitay bizni chaqirdi, lékin ishenmeymiz‚ dégendek gep qildi. Bu türkiyening bir az oyghinishqa bashlighanliqining ipadisi idi… biraq yene bir jehettin bu alim-diniy zatlardin kim bolsa bolsun, u yerge barghanlar yaki bek gol we yaki ularning durustluqigha bir az su'al qoyulushi kérek.”

Mustafa aqyolning qeyt qilishiche, musulman dunyasi Uyghurlar mesilisige kelgende uni körmeske sélishtek “Exlaqiy jehettin qobul qilghili bolmaydighan bir pozitsiyede” iken.

Mustafa aqyol mundaq dédi: “Epsuski, musulmanlar xitaydin alidighan menpe'et üchün xitayning Uyghur musulmanlirigha salghan éghir zulumi we irqiy qirghinchiliqini körmeske salmaqta. Xitay ‛undaq ish yoq‚ dése, shuninggha ishinishni xalimaqta. Xitay bilen munasiwitini yaxshi tutush ularning ishigha kelmekte”. Uning körsitishiche, “Yene bir qisim musulmanlar, dunyada eskilikni peqet gherbla qilidu, dégen idé'ologiyelik bir tereplimilik ichide bolup, rusiyening qirim tatarlirigha, xitayning Uyghurlargha qilghanlirini bilsimu, peqet pelestin mesilisinila mesile, dep qarimaqta iken.”

Mustafa aqyol mundaq deydu: “Elwette, bu mesile muhim bolsimu, emma uni sözleshning bir bedili yoq. Lékin xitayning zulumini sözlesh, hetta xitayning teshwiqatigha guman qilishning bir bedili bar. Chünki xitayning iqtisadiy küchi küchlük. Musulmanlar uning iqtisadiy küchidin paydilinishni oylighanliqi üchün, Uyghurlar mesiliside exlaqiy jehettin qobul qilghili bolmaydighan bir pozitsiyede.”

Xitay taratqulirining xewer qilishiche, ali rashad el nu'ami ma shingrüy bilen körüshkende xitayning atalmish térorliq we ashqunliqqa qarshi alghan tedbirlirini maxtap: “Méningche, bizning bügün körgenlirimiz emeliyette yüz bergen ishlarni ekis ettürdi… rayonni ziyaret qilidighanlar kélip bularni körüshi kérek. Chünki, bu uning tarixining bir qismi. Térorluq we ashqunluqning iztirapini xitayla emes, pütün dunyamu chekti” dégen.

Lékin “Hemmige adalet” teshkilatining re'isi imam abdulmalik mujahidning qarishiche, térorliqqa qarshi turush urushi xitay we musulman döletler üchün “Chong wasite” ge aylinip qalghan. Imam abdulmalik mujahid: “Epsuski, térorluqqa qarshi turush urushi musulmanlar dunyasi üchün ‛chong wasite‚ge aylinip qaldi. Bu amérikadin bashlan'ghan bolsimu, biraq hazir buni xitay, bérma, hetta bezi waqitlarda hindistan hökümiti térorluq, radikalliq, bölgünchilikke qarshi turush namida élip barmaqta. Méningche, dunyaning shuni éside tutushi bek muhim, insanlarning erkinlik, adalet, diniy étiqad, kishilik hoquqigha térorluqqa qarshi turush namida xilapliq qilinmasliqi kérek” dédi.

Biz bu munasiwet bilen ali rashid el nu'ami we uning rehberlikidiki “Dunya musulman jama'etliri kéngishi” ning bash katipi muhemmed bécharigha xet yézip, ularning inkasini élishqa tirishqan bolsaqmu, lékin her ikkilisi hazirgha qeder xétimizge jawap bermidi. Lékin “Dunya musulman jama'etliri kéngishi” ning torida élan qilin'ghan bu ziyaret heqqidiki uchurda éytilishiche, el nu'ami ürümchide xitay da'irilirigha “Islam medeniyiti bilen xitayning munasiwiti tarixiy, shundaqla dostluq, hemkarliq ittipaqdashliq bilen xaraktérlinidu” dégen. U yene: “Biz dunyagha shuni éniq éytishimiz, étnik, diniy we dölet teweliki öz ara toqunushni emes, bir-birini toluqlishi kérek” dégen.